|
I b o b . BAHONING IQTISODIY ASOSI
1.1. Baho shakllanishining nazariy asoslari
Insoniyat paydo b o ‘lgandan boshlab ja m iy a td a b a ho lar
am al qilib kelgan. T o var-pul m unosabatlari shakllanishi bilan
b a h o l a r h a m o ‘z vazifasini b a jara b o s h la g a n . T a rix d a n
m a ’lumki, baholarni xaridor va sotuvchi oldi-sotdi jarayonida
belgilaganlar. Sotuvchilar odatda ko‘proq foyda olish maqsadida
o ‘z m ahsulotlariga yuqori b a h o belgilaganlar, xaridorlar esa
t o ‘lash imkoniyatidagi baho ni taklif qilganlar.
Barcha xaridordar u c h u n yagona baholarn i belgilash XIX
asr oxirida yirik ulguiji korxonalar tashkil topishi bilan kengaya
boshladi. «Ғ. U. Vulvort», «Tiffani e n d К», «D jon V ana-
mayker», «Dj. L. Xadson» firmalari va boshqalar «qat’iy yagona
b a h o siyosati»ni reklama qilganlar, chunki ular ko ‘p m iqdorda
turli tovarlami taklif qilganlar va bu firmalarda ishlovchilaming
k o ‘p qismi y o lla n m a ishchilardan iborat e d i1.
Baho h a r d oim xaridor tanlashini aniqlovchi asosiy omil
b o ‘lib kelgan. Baho — to v a r qiy m a tin in g puldagi ifodasi
b o ‘lib, piro v a rd n a tija d a m a h su lo tn i ishlab c h iq a rish va
realizatsiyasi u c h u n sarflangan m e h n a t xarajatlari asosida
aniqlanadi. Baholar darajasi, nisbati va ulaming harakati asosida
qiym at q o n u n i, talab va taklif q o n u n i am al qiladi. M e h n a t
unum dorligi oshib borishi bilan qiym at pasayib boradi, ayrim
davrlarda (urush, hosilsizlik, qurg^oqchilik va boshqalar) b a ’zi
g u ru h tovarlari baho sining oshishi kuzatiladi. Q iy m atn in g
harakati b a h o dinam ik asida o ‘z aksini topadi.
1
Копыер Ф.
Основы маркетинга. 3-е изд. - М.: «Прогресс», 2001. 354-Ь.
Baho tovar ishlab chiqarish natijasida pulning u m u m iy
ekvivalenti sifatida shakllanib borgan. Dastlabki ishlab c h i
qarish usullari davrida b a h o o dd iy to v a r ishlab chiqarish
uchun xizmat qilgan va mahsulotning bir qismi ayirboshlanganda
baho belgilangan. U davrlarda mahsulotning ko ‘p qismi natural
shaklda b o ‘lib, ular tovar shaklida boMmagan va b a h o ham
belg ila n m ag a n . Keyingi ishlab c h iq a rish u su llarida b a h o
um u m iy xarakterga ega b o ‘lib, qiymatga ega tovarlar va barcha
m e h n a t m ahsu li, ishchi kuchi baho si, y a ’ni m e h n a t(is h )
haqi ko‘rinishida o ‘z aksini topa borgan. Qiymati belgilanmagan
narsalar, m ulklar h a m (yer, aksiya) o ‘z bahosiga ega b o ‘ldi.
K orxonalar oldida d o im o o bz tovari yoki xizmatlari u chun
b a h o la r n i b elgilash kabi m u h im vazifa tu r a d i. Biz h a r
to m on lam a kundalik hayotda baholarga to'q nash kelamiz. Uy-
jo y u c h u n ijara to ‘lovlari, o ‘qish u c h u n sh a rtn o m a toMovlari,
sh ifo k o r u c h u n x iz m a t h aq i, havo y o i l a r i , temiryoMlar,
taksi va avtobuslarda y o ‘l haqi, mahalliy k o m m u n a l xizmat
k o ‘rsatish tashkilotlari to m o n id a n belgilangan k o m m u n a l
x iz m a tla r u c h u n tariflar, b a n k d a n o lin g a n ssu da u c h u n
f o iz la r — bular barchasi b ah o n in g turli ko^rinishlaridir.
Iqtisodiyotda qaysi so had a m e h n a t qilinsa, xizmat k o ‘rsa-
tilsa, ish bajarilsa, albatta u q a n d ay d ir darajada baholanadi.
K o rx o n a rahbari h a m boshqaruvchiligi u c h u n h a q oladi,
sotuvchining bahosi un in g xizmat haqi, ishchi m e h n atin in g
bahosi uning ish haqi hisoblanadi. A holining ishlovchi qismi
t o l a g a n d a ro m a d soligbi pulga aylanadigan b a h o b o ‘lib, soliq
t o ‘lovlari budjetning d a ro m a d la r qismiga kelib tushadi.
Baholar x o ‘jalik subyektlari va xaridorlar o ‘rtasida m u -
nosabatlaro‘matuvchi vositaboNib, ulaming keyingi rivojlanishiga
ham ta ’sir ko‘rsatishi mumkin. Baholar xo ‘jalik subyektlarining
rentabelligi va daromadliligi, yashovchanligini aniqlab beradi
ham da korxonaning moliyaviy barqarorligini aniqlovchi element
sifatida raqobat kurashida kuchli qurol b o ‘lib hisoblanadi.
6
Ja m iy a td a b a h o la r h a r d o im to v a r yoki m a h su lo tn in g
qiymati va ularning nafliligini o lzida n a m o y o n etib kelgan.
A m aliyotda qiym at tovar, m ahsulot ishlab chiqaruvchilarni
rag‘batlantirishga va ularning faoliyatini rivojlantirishga undaydi.
Naflilik esa iste'm olchilarning manfaati va ularning faoliyatini
rivojlantirishga xizmat qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
