Badiiy san’atlar

BADIIY SAN’ATLAR
Badiiy san’atlar...
Badiiy (she’riy) san’atlar shark,mumtoz adabiyotining,
shu jumladan uzbek adabiyotining uziga xosligi, milliy-
ligi, latofati, nazokati, rango-rangligi, jozibadorli-
gi va ta’sirchanligini ifodalovchi tasvir vositasidir.
Mumtoz adabiyotimiz badiiy san’atlarga boy — ular ni-
Xoyatda xilma-xil va nixoyatda nafis.
Ma’lumki, arablarning fasoxatu balorat axli she’riy
nutk, guzalligi (san’atlari)ni zotiy (tabiiy) va oriziy
(bezakli) guruxlarga ajratib urganishgan (bu ilm bilan
shuBullanuvchi fanni “Balogat ilmi” deb yuritishgan). Fors-
tojik va turk-uzbek shuarolari esa zotiy va oriziy guzal-
lik (san’atlar)ni kushib, “sanoyi’ bade’” va bu xakdagi
ilmni “Ilmi sanoyi’” (“San’at ilmi”) deb yuritishgan.
Tarixiy an’anaga kura, badiiy san’atlar kuyidagi navlarga
ajratib urganiladi: a) lafziy (suzning tovush jixati bilan
borlik) san’atlar; b) ma’naviy (suzning ma’nosi bilan
6orli1<) san’atlar; v) lafziyu-ma’naviy Ayrim she’rshunoslar fikricha, tarsi’ san’atida she’r
(bayt) misralaridagi s^zlarning \ijolari mivdori va
sifati ^am ^isobga olinar ekan. Bir misol:
Layli ishkin tanimda jon kil,
Layli shavkin rangimda kon kil.
{Alisher Navoiy)
E’tibor kilinsa: birinchi misrada besh suz, tukxiz
*ijo bor, shu tartib ikkinchi misrada x,am mavjud. Xudsi
shunday tartib x,ijolar mikdori va sifati, ruknlar tuzi-
lishi, mikdori va tartibi; ni^oyat vaznlar-baxrlar tuzi-
lishi ^am shunday.
Yana ba’zi misollarni olib k^raylik:
Kurub dardim taraxxum kilmading \yech,
T^yuub ashkim tabassum kilmading x,yech.
{Alisher Navoiy)
Bu baytdagi “kurub”- “tukub”, “dardim”- “ashkim”,
“taraxxum”- “tabassum” suzlari o^angda xam, kofiyada \sh ,
vaznda *am bir-biriga teng, “kilmading *yech” s^z birik-
masi ikkala misrada *am aynan takrorlanib kelganki, bu
radifdir.
K^z birla koshing yaxshi, kabogang yaxshi,
Yuz birla suzung yaxshi, dudoring yaxshi.
{Alisher Navoiy)
Baytdagi “kuz”- “yuz” suzlari bir-biriga monand,
“koshing”- “s^zung” va “kaboging”- “dudoging” suzlari —
zulkofiyatayn, takrorlanuvchi “yaxshi”- “yaxshi” suzlari —
radif, “birla”- “birla” suzlari — x;ojib.
Demak, Alisher Navoiy ruboiy janrida tarsi’ san’a-
tini mo^irona kullagan.
Yod etmas emish, kishini rurbatda kishi,
Shod etmas emish, k^ngulni me*natda kishi.
(Bobur)
Baytdagi “yod”- “shod”, “kishini”- “k^ngulni”, “gur-
batda”- “me^natda” suzlari bir-biriga teng, o^angdosh, vazndosh, kofiyadosh; “kishi”- “kishi”, “etmas emish”-
“etmas emish” suzlar takrori — radif. Kurinadiki, bayt-
dagi xar bir suz uz xamroxiga teng. Bu — tarsi’ san’ati-
ning ajoyib namunasi!
Atoullox Maxmud Xusayniyning aytishicha, bayt oxi-
rida keladigan k;ofiyadan mak^sad raviyga erishishdir.
Misol:
Sabr bilan basta eshikpur kushod,
Sabr bilan topti eronlar murod.
(Gulxaniy)
Baytdagi “basta”- “topti”, “eshikdur”- “eronlar”
suzlari vazndosh, “sabr bilan”- “sabr bilan” — \ojib va,
nixoyat, “kushod”- “murod” kofiyadosh suzlar (krfiyadosh
suzlardagi “d” xarfi — raviy). Demak, Gulxaniy xam raviyga,
xam tarsi’ san’atiga tula erisha olgan.
Tarsi’ san’ati uchun lafzdagi xarakat (undosh) va su-
kun (unli) tovushlar bir-biriga kanchalik muvofik; bulsa,
shuncha yaxshi. Tarsi’ latofatli buladi. Misol:
Ashkima gar kanora yuk> bulmasa bulmasin, netay,
Oxima xech shumora yUk, bulmasa bulmasin, netay.
(Oga^iy)
Yana bir misol:
Jondin seni kup sevarmen, ey umri aziz,
Sondin seni kup sevarmen, ey umri aziz,
Xar neniki sevmak andin ortik, bulmas,
Andin seni kUp sevarmen, ey umri aziz.
(Alisher Navoiy)
E’tibor kiling-a: birinchi misradagi “jondin”, ik-
kinchi misradagi “sondin”, turtinchi misradagi “andin”
suzlari uzaro k;ofiyalangan bulsa, birinchi, ikkinchi va
turtinchi misralardagi kolgan barcha suzlar (“seni kup
sevarmen, ey umri aziz”) aynan takrorlanib radif xosil
kdpgan. Bu — mumtoz tarsi’!
“Tarsi’ga asoslangan misralarning dikkdtga sazovor-
ligi shundaki, — deb ta’kidlaydi adabiyotshunos V.Raxmonov, — mukammal tarsi’ yaratuvchi suzlar kdtorida nechta
komponent b^lsa, shuncha kofiyadosh va radifdosh (yo xojib-
dosh) suzlar ketnashadi. Odatdagi she’rlarda xar bir mis-
ra oxiridagi bir s uz k,ofiyadosh bulsa, bunda x,ar ikkala
misradagi barcha suzlar k,ofiyadosh buladi. Xullas, butun
misralar oxangdoshligi yuzaga chixddi. Tarsi’siz misra-
larda k;ofiya misraning oxiridagina kelib, misralararo
oxangdoshlikni yaratsa, tarsi’da ziynatlangan bayt uz tar-
kibidagi k^pchilik suzlarning k,ofiyadoshligi bilan uzgacha
tovlanadi. Ba’zan tarsi’ usulidagi misralarda kdtnash-
gan barcha suzlar kofiyadosh bulmasligi xam mumkin. Nuk-
sonli tarsi’larda krfiyadosh b^lmaydigan suzlar arala-
shib k;olgan b^lishi mumkin”1. “Tarsi’ oddiy s^z uyini
emas, — deb yozadi adabiyotshunos yo.Isxodov, — balki fikr
bilan ifodaning muayyan paytda muvozanat xosil silishi
natijasida yuzaga keladigan poetik usul bulib, she’rning,
umuman, tasvirning musik?1yligi va ta’sirchanligini oshi-
rishga yordam beradi”2.
Kuyidagi baytning magzini cha^ib k^ring-a:
Ey begim, ushbu yuz degul, shams bila kamarmudur,
Ey begim, ushbu s^z degul, shaxa bila shakarmudur.
(Atoyi)
Saj’ (arab. — xamoxang) — badiiy matnda ishla-
tilgan ayrim ran b^laklarining yo vaznda, yo k,ofiyada yoxud
Xar ikkalasi (vazn va kofiya)da moslashuvi3.
Saj’ san’ati dastlab xal k, ogzaki ijodida paydo bulgan.
Uzbek xalk ertaklari, dostonlaridagi an’anaviy urinlar