|
Lirik janr.
Uzoq davrlarda an ’anaviylikka ega bo'lmagan strofik tuzilish she’r shakli hisoblanadi, bu janiga aylanishi uchun an’anaviy tus oladi, unda puxta lirik qahram on obrazi yaratilgan boʻladi.Lirik janrlar ko‘p boMib, ularorasida o‘zbek mumtoz adabiyotida birmuncha keng tarqalganlarini ko‘rib o ‘tamiz. Unday link janrlar orasida g‘azal, masnaviy, fard , m urabba, ruboiy, tuyuq, q it’a , imixammas, m usam m an, musaddas, mustazod, tarjiband, tarkibband kabilarni ajratib ko‘rsatish mumkin.l.G ‘azal. G'azal fors-tojik va o ‘zbek mumloz adabiyotida juda keng tarqalgan lirik janrlaridan biri hisoblanadi. G ‘azalda ko'proq ishqiy m avzu-muhabbat tufayli tug‘ilgan his-tuyg‘u lar yoritilgan. Ba’zan g'azallarda ijtimoiy-siyosiy masalalar ham qalamga olingan. Uning shakliga yaqin bolgan she’riy asarlaming dastlabki nam unalarini ulug' fors-tojik shoiri Rudakiy yaratgan. Keyinchalik S a ’diy, Hofiz, Lutfiy singari shoirlar g‘azal taraqqiyotiga muhim hissa q o ‘shganlar.XIV-XV asrlarda, xususan, Alisher Navoiy zamoniga kelib, o‘zbekg‘azali o ‘z taraqqiyotining yuksak cho'qqisiga ko‘tarilgan. Keyingi asrlar davomida ham g‘aza! o ‘zbek mumtoz adabiyotida yetakchi janrlardan biri bo‘lib qolgan.G ‘azal ikki misrali baytlardan tashkil topadi. “ Bayt” so‘zi chodir, uy, xona m a’nosini ham anglatadi.G ‘azal dastlabki ikki m israsi va keyingi baytlarning ikkinchi misralari oʻzaro qofiyadosh bo‘lgan, m onorifm a (yakka qofiya) asosiga qurilgan she’rdir. Uning sxemasi: aa, ba, va, g a, da va hokazo.Ko‘pincha, qofiyadosh m isralarning oxirida bir so‘z yoki so‘zlar guruhi takrorlanib keladi. Shu takrorlanuvchi qism radif deb ataladi. R adif she’r m a ’nosi, ritmi va musiqiyligiga katta ta ’sir ko‘rsatadi, uning hissiy kuchini orttiradi.G ‘azalning boshidan oxirigacha barcha misralari bir xil vaznda yoziladi. Namuna sifatida Alisher N avoiyning quyidagi g‘azalini keltirish mumkin:
Ey nasimi subh, ahvolim diloromimg‘a ayt,
Zulfi sunbul, yuzi gul, sarvi gulandomimg‘a ayt.
Buki la’li hasratidin qon yutarmen dam -badam ,
Bazmi aysh ichra labolab boda oshomimg‘a ayt.
Kom talhu boda zahru ashk rangin bo‘lg‘anin,
La’li shirin, lafzi rangin sho‘xi xudkom im g‘a ayt
Shomi hijron ro‘zg‘oring tiyra nevchun qildi deb,
So‘rmagiI m endin bu so‘zni, subhi, y o ‘q shomimg‘a ayt.
U1 pariy hajrinda nangu nomkim tark ayladim,
Ko‘ngul otlig‘ hajr vodiysida badnom im g‘a ayt.
Ey karom atgo‘y, ishim og‘ozi xud isyon edi,
Sham ’i rahmat partavi yetgaymu anjom im g‘a ayt.
Yo‘q Navoiy bedil oromi g‘am ichra, ey rafiq,
Holini zinhorkim, ko'rsang diloromimg‘a ayt.
Bu g'azalning sxemasi quyidagicha bo'ladi: a a , ba, va, ga, da, yea, yoa.Qofiyadosh m isralar oxirida takrorlanuvchi “ayt” so‘zi radif hisoblanadi. Bu g‘azal aruzning ramal
bahrida yozilgan.Vazni ramali m usam m ani aruz va zarb m aqsur, ya’ni:
fAilAtun fAilAtun fAilAtun fAilAn
M usam m an-sakkiz demakdir, ya’ni aruzda ruknlar soni bayt doirasida hisobga olinadi.G ‘azalning birinchi bayti matla’ yoki m abda’ deb ataladi. Ikkinchi baytning ikkala misrasi ham qofiyadosh bo ‘lsa, m atla’ning zebi (zebi m atla’) yoki m atla’ husni (husni m atla’) deyiladi. G ‘azalning oxirgi bayti m aqta’ yoki xotima deb ataladi, unda ko'pincha shoirning taxallusi bo‘ladi.G ‘azal hajm an uncha katta bo'lm aydi. Adabiyotshunoslar aniqlashicha, she’riyatda kamida uch baytli va ko‘pi bilan 21 baytli g‘azallar uchraydi. Alisher Navoiy g‘azallaming cho‘zilibketmasligini va ko‘proq 7 baytli boMishi maqsiidga muvofiq deb hisoblangan. Asosan 7 baytli qilib yozgan va bu haqda bir
qit’asida quyidagilami aytgan:
Navoiy she’ri to'qqiz bayt-u o‘n bir bayt-u o ‘n uch bayt,
Ki lahza uzra qalam ziynat berur ul durri maknundin.
Bukim, albatta, yetti baytin o ‘ksuk em as, ya’ni
Tanazzul aylay olmas rutba ichra yetti gardundin.
Baytlar miqdoridan qat’i nazar, g‘azal, ko'pincha o ‘zaro bog‘lanib, muayyan kompozitsion yaxlitlik yuzaga kelishiga, ko‘zda tutilgan fikming, his-to‘yg‘uning izchil ifodalanishiga xizmat qilgan.
2. Masnaviy. Masnaviy o‘zbek mumtoz adabiyotida, xususan, dostonchiligida keng qoʻllanilgan janrlardan bin. U ndayonm a-yon turgan ikki misra o'zaro qofiyalangan bo'ladi. A niqrog'i, masnaviy o‘zaro qofiyadosh ikki misrali bandlardan yoki bavtlardan tashkil topgan. K atta epik dostonlam i bitishda masnaviy keng qoʻllanilgan.Alisher Navoiyning “Xamsa” si masnaviyda yozilgan. Masnaviy shaklini tasawur qilmoq uchun “ H ayrat ul-abror” dostonida keltirilgan vafo haqidagi hikoyatdan quyidagi parchani o ‘qish kifoya:
Qay birining qatlig'a qilg‘ach shitob,
Yona b in aylar edi iztirob.
Kim m eni qatl ayla burun tez bo ‘l,
Toki m en o‘lguncha tirik bo‘lsun ul.
Bazl qilurlar edi bir-biriga bosh,
Boshlarig‘a tig* uchun erdi talosh.
Maks edi bu nav’ aroda bir zamon,
Kim el aro tushti nido al-amon.
Bir-biriga kechti alar jonidin,
Shoh dog‘i kechti ulus qonidin.
Masnaviyning qofiyalanish sxemasi quyidagicha b o ‘ladi: aa, bb, w , gg, dd va hokazo. Kattaroq epik she’riy asarlam i yozishda masnaviy shakli boshqa turdagi qofiya usultariga nisbatan qulayroq boMganligi uchun ham Navoiy masnaviy to ‘g ‘risida so'zlab, uning m aydoni keng, “uslubi xub” deb ta’kidlagan:
Masnaviy kim burun dedim oni;
So‘zda keldi vase’ maydoni.
Vus’atida yuz o‘lsa ma’rakagir,
K o‘rguzur san ’atin boribir-bir...
Lekin ul barchadin dag'i xubi
Bor erur masnaviyning uslubi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
