«badiiy nutqni tahlil qilish usullari»

Birinchi muammo
sifatida, she’riy nutqning kishilarga nima uchun 
kerakligi, nega “normal” bo’lgan til yetishmasligi va nega har bir madaniyat 
rivojlanishida she’riyat mavjud bo’lishi qaraladi. Oddiy javoblar (masalan, she’rlar 
bilan gapirish chiroyli) mumkin, lekin ular oldimizda turgan muammoni yecha 
olmaydi, aslida esa uni ta’kidlab o’tadi. Oddiy bo’lsa ham barchasi “go’zallik”da 

---

29 
deb tan olsak hamki, baribir nima sababdan shunday “chiroyli” ekanligi noaniq 
bo’lib turadi.
Ikkinchi muammo
shundan iboratki, tabiiy nutqning ifoda vositalarini 
haqiqiy badiiy nutqnikidan ajratib qo’yish qiyin masala. Badiiy nutq muammolari 
bo’yicha ancha obro’li mutaxassis V.P.Grigoryev, ensiklopedik maqolasida bu 
haqida to’xtalib o’tgan: “U yoki bu bosqichdagi ijodiy xarakter har qanday “tirik” 
nutqni ajratib ko’rsatadi, uning badiiy nutq bilan zid qo’yilishi badiiy asarlarda 
faqatgina tilning mazmundor qo’llanishi, chuqur funksiyasi planida yuzaga keladi. 
Badiiy nutq uchun uzluksiz ravishda qo’llanuvchi tilning estetik (poetik) funksiyasi 
xosdir. U muallif fikrining timsoli vazifalariga qaram va boshqa nutq 
ko’rinishlarida u to’satdan kamdan-kam holatlarda paydo bo’ladi. Bu shunday 
minimal matnlarda, masalan, badiiy nutqni farqlaydi, va ularga maqollar, tez 
aytishlar, topishmoq kabilar kiradi. Oddiy aloqada ularning tasvirlanadigan 
hodisalari, shunungdek, alohida aforizmlar obrazliligi, ba’zi-bir “qanotli so’zlar”, 
“bonmo” (o’tkir iboralar) va boshqa so’z o’yinlarini farqlaydi. Lekin, aniq qilib 
badiiy nutqni chegaralaydi va, masalan, gapga chechanlik notiqlik san’atida 
mavjud bo’lishi dargumon.” [26; 322-323-betlar] 
Qisqacha qilib aytganda, muammo shundan iboratki, oddiy tilimizda 
badiiylik elementlari ko’proq yoki kamroq tasadduf bilan yuzaga keladi va 
yo’naltirilgan xarakterni tashib yurmaydi. She’riy nutqda esa oddiy til 
yo’naltirilgan va doimiy shakliga o’zgaradi. Shunday bo’lsa ham deformatsiya 
usuli bir-biriga mos bo’lishi mumkin. 
Uchinchi muammo
- adabiyot foydalanadigan ko’plab usullarning ishlash 
mexanizmi unchalik tushunarli emas. Masalan, nima uchun bir necha bor 
takrorlangan so’z yoki ibora bir marta aytgandagidan ko’ra kuchliroq ta’sir qiladi? 
Nima uchun omadli metafora mantiqiy benuqson tezisdan ko’ra o’quvchining aql 
va yuragiga yetib boradi? Bundan tashqari, benuqson mantiqiy qurilishlar metafora 
ichki qonuniyatlari bilan bahslasha olmaydi. Metaforalar nazariyasi bo’yicha 
mashhur mutaxassis N.D.Arutyunova, shu munosabat bilan “Ivan Ivanovich 
Perepenko (N.V.Gogolning mashhur qissasi) ni “erkak g’oz” deb atashganda uning 

---

30 
dvoryanligini ko’rsatish uchun behudaga metrikaga asoslangan, bundan tashqari 
erkak g’ozni “metrik kitobda yozib bo’lmaydi, chunki erkak g’oz odam emas, balki 
qush” ekanligini zukkolik bilan payqaydi. [21; 8-bet] Nima uchun aniq metaforaga 
nisbatan bunday yordamga muhtoj xulosalar qilingan? Shu masalada katta 
hajmdagi adabiyot mavjud, lekin bu muammoning yechilishigacha hali ko’p vaqt 
bor.