Badiiy matnda so'z takrorining o'rni I i. I. II

Badiiy matnda so'z takrorining o'rni


I


I.1

I.2

II
II.1
Xulosa
Adabiyotning so‘z san’ati ekanligi haqidagi haqiqat juda qadim zamonlardan beri takrorlanib kelinadi. Demakki, adabiyotning bosh unsuri so‘z, umuman, tildir. Adabiy asarning abadiy asar darajasiga ko‘tarila bilishi uning lisoniy tarkibi va asar muallifining badiiy ifoda balog‘atiga bog‘liq ekanligi shubhasiz. SHunday ekan, har qanday adabiy asarning mohiyatini xolis baholamoq uchun, eng avvalo, uning lisoniy tarkibining o‘ziga xosligi tahlil etilmog‘i lozim.
Til va yozuvchi o‘rtasidagi munosabatni shaxmat va shaxmatchi o‘rtasidagi munosabatga qiyoslash mumkin. SHahmatda har bir donaning mavqei, darajasi, shaxmat taxtasi ustidagi harakatlanish qoidalari avvaldan belgilangan. Ana shu qoidalarni tugal egallash oqibatida yuzaga kelgan yuksak mahorati tufayli shaxmatchi tamoman yangi, kutilmagan yurishlar qiladi, betakror kombinatsiyalar yaratadiki, bu unga raqibini mag‘lub va muxlisini maftun qilish imkonini beradi. Tilda ham har bir unsurning o‘z vazifasi, ma’no doirasi, boshqa unsurlar, birliklar bilan bog‘lanish qonuniyatlari mavjud. Ana shu qonuniyatlardan mukammal boxabar bo‘lgan, badiiy didi, so‘z sezgisi va mahorati yuksak yozuvchi betakror tasvir, kutilmagan, ohorli badiiy lavhalar, so‘z chaqinlarini paydo qila oladiki, kitobxon adibning nafaqat g‘oyasi, balki go‘zal tilining asiriga aylanadi. Bunda yozuvchi umumxalq tilidagi badiiy tasvirga favqulodda muvofiq birliklarni tanlash, saralash va sayqallash asosida, lisoniy-badiiy qonuniyatlardan kelib chiqqan holda ularga yuklangan xilma-xil badiiy-estetik ma’nolar hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
So‘z qo‘llashning san’at darajasida yoki san’at darajasida emasligini baholash uchun, eng avvalo, so‘z, uning ma’nosi va bu ma’noning tuzilishini aniq tasavvur etish lozim. Albatta, so‘zning qo‘llanishi bilan bog‘liq holda yuzaga chiqadigan qo‘shimcha ma’no nozikliklari, mazmun o‘zgachaliklari turli tasvir usullari va vositalari orqali reallashishi mumkin. Ammo ta’kidlash joizki, bunday qo‘shimcha ma’no nozikliklari aksar hollarda, avvalo, so‘z ma’no qurilishining o‘zida imkoniyat sifatida mavjud bo‘ladi, ular so‘zning ma’no qurilishi tarkibida ilgaridan qayd etilgan bo‘ladi.
Badiiy nutqning ta’sirchanligini ta’minlashda sintaktik usuldan keng foydalaniladi. Ekspressivlikning namoyon bo‘lish shakllarini teran tadqiq qilgan tilshunos Adham Abdullayev «sintaktik gradatsiya, sintaktik sinonimiya, bog‘lovchilarning maxsus qo‘llanishi, antiteza, monolog, sukut, inversiya, takroriy gaplar, ritorik so‘roq» kabi uslubiy figuralar «fikrning o‘ta ta’sirchan ifodalanishi»ga xizmat qilishini ta’kidlaydi. «Badiiy tekstning lingvistik tahlili» kitobi mualliflari sintaktik figuralarning quyidagi asosiy ko‘rinishlari mavjudligini bayon qilishadi: «anafora, epifora, takror, antiteza, gradatsiya, ellipsis, alliteratsiya, ritorik so‘roq kabilar»¹ Bu uslubiy vositalar mavzuga aloqador bo‘lgan deyarli barcha adabiyotlarda uchraydi. Umumlashtiradigan bo‘lsak quyidagi holat yuzaga chiqadi: 1.Sintaktik parallelizm. 2.Emotsional gap. 3.Ritorik so‘roq gap. 4.Inversiya. 5.Ellipsis. 6.Gradatsiya. 7.Antiteza. 8.Farqlash. 9.O‘xshatish.
Takrorlash - so'z yoki iboralarni takrorlash, buning natijasida o'quvchi (tinglovchi) diqqatini ularga qaratadi va shu bilan ularning matndagi roli kuchayadi. Takrorlash badiiy matnga uyg'unlik beradi, uning hissiy ta'sirini kuchaytiradi, eng muhim fikrlarni ta'kidlaydi.
Takrorlash nasrda keng qo'llanilishi mumkin: hikoya, hikoya, roman. Bu ko'pincha semantik takrorlardir. Masalan, F. M. Dostoevskiyda butun roman davomida Raskolnikov ongini muttasil bezovta qilayotgan qo‘ng‘iroq obrazi o‘quvchida turli tuyg‘u va o‘ylarni uyg‘otadi, asarni chuqurroq anglashga xizmat qiladi. A.P. Chexov ko'pincha takrorlanadigan xarakterli tafsilotlarga murojaat qiladi: Turkinlar uyida mehmonlarni qabul qilishning o'zgarmas marosimi ("Ionych"), Belikov tavsiflaridagi "ish" tafsilotlari ("Ishdagi odam").
Takror uslubiy vosita sifatida badiiy asarda qahramonlarning ruhiy holatini, ichki kechinmalarini konkretroq ifoda etish uchun ishlatiladi. Buni Zulfiyaning quyidagi misralarida ham kuzatishimiz mumkin:
Qani o’sha kuychi, xayolchan yigit?
Nechun ko’zingda yosh, turib qolding lol.
Nechun qora libos , sochlaringda oq,
Nechun bu ko’klamda sen parishonhol?»
Keltirilgan parchada uchta misraning boshida nechun sabab holi takrorlangan. Sabab holining uch o‘rinda, ayniqsa, gapning boshida takrorlanishi she‘rning ta‘sirchanigini oshirishga yordam bergan. Quyida keltirilgan gap takrorida dramatizm yanada kuchliroq ekanini ko‘ramiz:
Qancha bo’ldi ko’rmaganimga,
Ey qalbimning dilbari shoir!
Qancha bo’ldi birga o’ltirib,
So’zlashmadik dillarga doir
Ma‘lumki, shoira Zulfiya ijodida hijron motivlari asosiy o‘rinni egallaydi. Yuqorida keltirilgan parchada qancha bo’ldi kesimining takror holda kelishi shoira qalbidagi hislarni teranroq tushunishga yordam beradi. Undagi sog‘inch, o‘tgan aziz damlarni qo‘msash holati gap bo‘lagini takroran qo‘llash orqali ta‘sir kuchini oshirgan.
Jahonga sig’magan sevinchga nordek
Kelib bir bahamni qilganda orzu,
Takdir to’siq bo’lsa,
Uni izlayman.
Izlayman!
Bilaman, topmayman uni.
Zotan, o’zim uni qachon yo’qotdim?
Farzand,

Nabiralar tug’ilgan kuni,

Men uni har safar Abadga topdim...(Izlayman.)
Keltirilgan parchada ham kesimlar takrorlangan. Kesim gapning asosiy bo‘lagi bo‘lgani uchun, shuningdek, gap mundarijasining kesim vositasida yuzaga chiqishi sababli gap bo‘laklaridan kesimning takrori ko‘plab uchraydi. O‘z yoridan bevaqt judo bo‘lgan shoira butun hayoti davomida yor so‘g‘inchidan ozorlanib yashadi, har bir narsada o‘z yorini ko‘rdi, har daqiqa ni izladi. O‘z hissiyotlari bilan kurashib yashadi. Mana shu kechinmalar takror vositasida kitoxon qalbiga etib borgan. Ko‘rinadiki, takror kuchli uslubiy vosita bo‘lib, u ijodkorning mahoratiga bog‘liq holda asar mohiyatini yuzaga chiqarishga yordam beradi. Zulfiya mohir so‘z san‘atkori sifatida o‘z she‘rlarida takrorning turli ko‘rinishlaridan unumli foydalangan. Ularda ishlatilgan takrorlar holatni, qahramon ruhiyatini o‘quvchi ko‘z o‘ngida yaqqol namoyon etishga yordam bergan, ta‘sirchanlikni oshirishda muhim ahamiyat kasb etgan. Takror poetik va publitsistik asarlar tilida eng ko’p qo’llaniladigan sintaktik - stilistik figura bo’lib hisoblanadi. Tovush takrori termini dastlab O.Brik tomonidan kiritilgan va u faqat undosh tovushlarga nisbatan ishlatilgan. Keyinchalik bu termin poetik nutqdagi unli va undosh tovushlarga nisbatan ham qo’llaniladigan bo’ldi. Unli tovushlar takrori, undosh tovushlar takrori, bo’g’in takrori kabilar xalq og’zaki ijodi namunalariga, poetik nutqda ko’p uchraydi. Fonetik takror, asosan badiiy nutq uslubiga xosdir. Fonetik unsurlarni ataylab takrorlash orqali avtor o’z tasvir kuchini oshirishiga, his - tuyg’ularini bo’rttirib ifodalashga erishadi. Tovush takrori, ayniqsa, tinglovchi yoki o’quvchining diqqatini tasvir obyektiga ko’proq jalb qilish uchun ishlatiladi. Takrorning asosi y vazifasi nutqni ta’sirchan qilish, fikrni konkretlashtirish va unga tinglovchi diqqatini tortishdir. Takrorning sintaktik - stilistik xususiyatlari haqida tilshunoslardan I.M.Astafe va, M.N.Adilovlar maxsus monografik tadqiqotlar olib borganlar. Takror (repetition) nutqning og’zaki shakli xususiyatiga asoslangan sintaktik stilistik vosita bo’lib, bu hayajonli holatni ifodalash maqsadida qo’laniladi. Takror va uning stilistik funksiyasi haqida professor A.Mamajonov fikr yuritib, uning fonetik takror, leksik takror, morfologik takror, sintaktik takror ko’rinishlari borligini, bunday takror tiplari xalq og’zaki ijodi materiallari, badiiy va publisistik asarlar tilida juda keng qo’llanishini bayon qilgan.¹ Bu holat sintaktik-stilistik figuralar analizi uchun boy material bo’lib hisoblanadi, hamda takror bo’yicha alohida va muhim tekshiruvlar olib boorish, tegishli xulosalar chiqarish imkoniyatini tug’diradi” deb takror hodisasining nihoyatda dolzarbligini ko’rsatadi. Ingliz tilida takror stilistik vositalar tuzilishiga ko’ra quyidagi ko’rinishda ajratiladi: 1. Misra yoki gap bo’lagining boshida kelgan takror anafora deyiladi² yoki boshqacha aytganda, paralel tuzilgan nutq parchalari boshida aynan bir elementning takrorlanishidan iborat stilistik figura². Bu stilistik figuradan his hayajon, ko’tarinki ruh bilan aytiladigan nutq shakllarini yaratish uchun foydalaniladi. Anaforadan adiblarimiz mohirona foydalanganlar .O’zbek she’riyatida Uyg’unning quyidagi she’ridan parcha keltirish mumkin:¹
Qani qizlar, qani o’rtoqlar?
Qani ko’klam, qani go’zal yor?
Qani gullar, qani bulbullar?
Qani shodlik, qo’shiq, kulguzor?
Yoki Uyg’unning yana bir she’rida ushbu statistik figura ishlatilgan.
Men bahor qo’shig’in kuylayman dadil,
Chunki bu-talaba haqlikning sozi.
Chunki bu-abadiy baxtning yallasi,
Chunki bu-so’nmovchi hayot ovozi.
2. Gap oxirida kelgan takrorlar yoki boshqacha aytganda, she’riy asarlarda so’zlar va misralar oxirida ifodalikni kuchaytirish uchun ayr im unli va undosh tovush
takrorlanadi. Bunga tovush nihoyasi yoki epifora deyiladi.¹ Masalan:_ O’zbek adabiyotida H.Olimjon she’riyatida quyidagi misrani keltiramiz.²
Uyda, oilada, dalada,
Oppoq paxta bo’lgan serunum yerda,
Ozod mehnat zo’r jadal bilan
Insonni qaytadan ko’kartirganda,
Har minut sen o’zing biz bilan birga,
3. Takrorlanuvchi birliklar o’ziga xos doira hosil qilib, parchaning boshida ham kelishi mumkin. Bunday takror halqasimon takror ( frame repetition yoki ring repetition ) deb ataladi. Bunday takror turiga quyidagi she’riy parchani keltiramiz
O’zbek she’riyatida esa quyidagi parcha takrorning bu turiga misol bo’la oladi:
Nafis chayqaladi bir tup namatak
Yuksakda shamolning belanchagida
Quyosh ko’tarib bir savat oq gul
Viqor-la o’shshaygan qoya labida
Nafis chayqaladi bir tup namatak
4. Takrorning yana bir ko’rinishi topilma takror birinchi misraning oxirida kelgan muayyan so’z ikkinchi maisraning boshida takrorlanib keladi.
O’zbek tilida: Beshik bolani, bola dunyoni tebratar.
5.Tizma takrorlar(chain repetition) ga takrorlanuvchi so’zlar ma’nosi kuchayib boradi. Masalan:
-Soatlar kunlarni, kunlar haftani, haftalar oylarni to’ldirganidak, a’lochi nomini aslo
bo’shatmay.... (G’.G’ulom )
6. Takrorning o’zakli takror (root repetition) deb nomlangan turi ham mavjud. Uning mohiyati shundaki, unda so’z aynan takrorlanadi, biroq ularning biridagi qo’shimcha qism takrorlanmaydi.O’zbek tilida: Oliy fazilatdir mening havasim, havas orzusida yonar nafasim. Har ikkala tilda keltirilgan misollarda o’zakli takror turi bilan birga kelyapti. Aynan takror o’zining stilistik vazifasiga ko’ra so’z o’yiniga yaqin turadi. Bu usulda o’sha so’z aynan o’zi takrorlanmay, faqatgina so’zning o’zagi takrorlanadi.
7. Takrorning navbatdagi turi sinonimik takror ( synonymical repetition) bo’lib, unda bitta tushunchani ifodalash uchun sinonimik, ya’ni ma’nosi bir biriga yaqin bo’lgan vositalar qo’llaniladi Ushbu holatda obyektiv sinonimlar qo’llanilishi shart emas. Voqea va hodisalarni obrazli qiyoslash ham tushunchalar bir-biriga yaqinlashtirilishi mumkin. Bunda so’zlar matniy ma’noga ega bo’ladi. Yuqoridagi misolda “ capital punishments” va “statutes” so’zlari keyingi misralarda “ penal”, “code” va “blood” kabi matniy sinonimlardan iborat. Sinonimik takror bitta, yagona, ma’noni ifodalashga, fikrning asosiy mazmunga qo’shimchalar kiritadi, kengaytiradi, detallashtiradi. Notiqlar nutqqa sinonimik takror nutqning kuchini oshirishi va ishontirishi, badiiy nutqqa detallashtirish vazifasini bajaradi.
Inson qalbi bilan o’ynashma,
Inson qalbi oftob aks atgan chashma
Goh bulutday yengil, goh tog’day zil.
Sinonimik takror haqida gapirganda, pleonazm haqida to’xtash lozim, deb o’ylaymiz. Pleonazmda faqatgina o’sha so’z yoki vosita takrorlanib, qolmasdan, balki, o’sha mazmun, ma’no ham takrorlanadi. Bu xuddi ortiqcha takrorday nutqqa ortiqcha qusur sifatida ko’rinadi. E’tirof etilgan fikrga hech qanday qo’shimcha ma’no bermaydi. Pleonazm nutqning kamchiligidir. Pleonazmlar badiiy - estetik nuqtai nazardan asoslanmagan sinonimik takrorlardir. Ammo pleonazm hodisasi tilda, ayniqsa, o’zbek tilida bu ma’no deyarli yo’q hodisadir.
Bu ikkala misolda pleonazm so’zlar o’rniga olmoshlar qo’llash bilan ifodalangan. Pleonazmlar badiiy- estetik nuqtai nazardan asoslanmagan sinonimik takrorlardir. So’zlar takroriga asoslangan san’atlar orasida eng keng tarqalgan turidir. Bu san’atning mohiyati shundan iboratki, she’r baytini boshlagan so’z, uning oxirida ham takrorlanadi. Shunday qilib, emotsional- ekspressivlik barcha til birliklarida bo’lganidek, fonetik vositalarda kuchli ifodalanadi. Bunda nafaqat nutq tovushlarining turli talaffuzida, balki tovush o’zgarishlari, tovush takrori orqali ham emotsional ekpressivlik kuchli ifodalanadi. So’z san’atkorlari o’z asarlarining ta’sirchanligini oshirish maqsadida takror stilistik figurasidan keng foydalanadilar. Hamid Olimjon she’riyatida badiiy tasvir vositalari oʻziga xos jilolanadi. Ayniqsa, shoir she’rlaridagi badiiy takrorlar vositasida fikr teranroq ifodalangan, she’r gʻoyasi va shakli oʻrtasidagi mutanosiblik ta’minlangan. Ifodalanayotgan tushunchalar takror soʻzlar vositasida obrazli qiyofa aks etgan va she’rdagi ohangdorlik ta’minlanishiga hizmat qilgan hamda musiqiylik oʻzgacha namoyon boʻlgan. Hamid Olimjon she’riyatida ham takrorlarning goʻzal namunalarni uchratamiz. Leksik takrorlar she’r tasirchanligini ta’minlaydi. Bunday tasirchanlik shoir she’rlarida anafora, mukarrar, takrir, epifora takrorlari vositasida namoyon boʻlgan.
Qani jangga, ,
Jangga chiqing, ey aziz qahramonlar.
Yuqorida keltirilgan misralarda jangchilarning jang boshlanishidan oldingi kayfiyati jangovor ruhining yuqoriligi takrir vositasida tasvirlangan. Takrir arabcha “takror” soʻzidan olingan boʻlib, u she’riy asarda soʻzning turli shakldagi takroridan iborat. Ushbu musralarda jangga soʻzi uch oʻrinda qoʻllangan, bu esa she’rdagi asosiy gʻoya “jangga” soʻziga singdirilmoqchi boʻlganligini anglatadi.
Oʻn besh kunga toʻlganida oy,
Koʻkka chiqib tunni axtardi,
Orqasidan baland osmonda
Olam-olam yulduzlar berdi.
Hamid Olimjon bu she’rida mukarrar dan foydalangan. Mukarrar badiiy san’atlarning takror usullaridan biri boʻlib bunda takroriy soʻzning qaytarilishi kuzatiladi. Mukarrar soʻzi “qayta-qayta”, “ust-ustiga” ma’nolarni ifodalaydi. Mukarrar takroriy soʻzning misra bayt yoki bandda takrorlanishidir. Ma’lumki, juft va takroriy soʻzlar alohida-alohida tushunchalardir. Juft soʻz bir turkumga oid ikki soʻzning takror qoʻllanilishi natijasida yuzaga keladi. Bunda q oʻllangan takroriy soʻz shu misraning oʻzida, bayt yoki bandda takrorlanishi mumkin. Shuningdek misra, bayt, bandda ikki xil shakldagi takroriy soʻz qoʻllanilishi ham mukarrar takrorini yuzaga keltiradi. Bunda keltirilgan "olam-olam" takrori yordamida sheʼrning mazmun mohiyati boʻrttirib koʻrsatilmoqda.
2.1.Takrorlarning anafora san’atini hosil qilishi.
Anafora(takror)-she’r yoki banddagi misra, gaplarning boshidagi so’z yoki so’ birikmasining boshqa misralar boshida aynan takrorlanib kelishi. Anafora- grekcha so’zdan olingan bo’lib,( anaphora-yuqoriga chiqarish so’zidan )stilistik figuralardan biri hisoblanadi.Anafora gaplarning oldida bir xil jaranglagan tovush, ohangdosh so’z yoki iboralarning takrorlanib kelishi,(Misollar:1.Bir xil jaranglovchi tovushlarning takrorlanib kelishi:
Ko’m-ko’k
Ko’m-ko’k
Ko’m-ko’k…
Ko’klam quyoshidan
Ko’kargan qirlar
Po’lat yag’rinlarni
Ko’targan yerlar
Ko’m-ko’k.(Hasan Po’lat.)
2.Bir xil so’zlarning ohangdosh bo’lib takrorlanishi:Qaysi bir qozon ozorin aytay jonima ag’yorningQaysi bir og’ritganin ko’nglimni dey dildorning.(Bobur)3.Sintaktik jihatdan bir necha gapning bir xilda bog’lanib kelishi:Menikidir kelajak, chaman,
Menikidir maktab,ijod,fan.
Menikidir sog’, aql,badan,
Ko’nglim to’lin oy kabi ravshan.(Hasan Po’lat.)
Anafora-ular nutq segmentlarini mustahkamlash va barcha she’rni ifoda va ravshanlikni berish uchun kerak.Bu atama qadimgi yunoncha so’zdan kelib chiqqan, bu “kirish” degan ma’noni anglatadi.Masalan,Aleksandr Sergeevichning she’rida siz “Aafor” bilan birinchi ikkita Stenzning boshida takrorlanadigan “Oh” haqida tanishishingiz mumkin. Bu yaqinlashayotgan kuz belgilaridan sezgilarni kuchaytiradi.Anxafor bilan she’rni o’qib bo’lgach. “Oh”, qo’pol va sovuq g’ovak bilan yaqinlashish hissi bor.Boshqa harqanday takrorlanishlar singari, bular singari, she’rdan qat’i nazar, she’rga,go’yo bir yoki boshqa so’zga yoki tafakkurga yo’naltirilganligi kabi she’rga aniqlik kiritadi.Xuddi shu narsa boshqa stilistik va ritorik va ritorikal raqamlarga nisbatan,masalan,masalan,masalan,o’z nuqtai nazariga ega-dastlabki pozitsiyaga ega bo’lgan.Bunday usullar musiqada mavjud.Visotskiyda topilishi mumkin bo’lgan Ephorning yana bir misoli:
“Tuzoqqa tushmaslik uchun,
Qorong’uda yo’qolgan…
…Xaritaning rejasi bo’yicha tarix.”
Bunday holda,”uchun” so’zi,agar rejani jalb qilmasa, topilishi mumkin bo’lgan barcha qiyinchiliklarni keltirganga o’xshaydi.
Misol: Endi odam quldek sotilmas,
Endi unga qafas bo’lmas jon,
Endi dunyo bo’lmaydi zindon. (H.Olimjon. “Zaynab va Omon”dagi Sobir gapi).
Anafora matnni tashkil etadigan binolarni ishlab chiqish paytida so’zlar yoki iboralarni takrorlashga asoslangan ritorikaning manbai.Lirik element sof kommunikativ maqsadga ega bo’lgan anaforalaridan foydalanadi,ular o’quvchi e’tiborini muayyan g’oyaga qaratishga xizmat qiladi.O’zining etimologik tadqiqotida ushbu so’z lotin tilidan kelganligi aniqlandi anafora, bu o’z navbatida yunon tilidan keladi avafora.Prefeks gha(ana) “yoqish, qarshi”degan ma’noni ,ildiz esa Thora (fora),fe’lning “olib yurish” degan ma’noni anglatadi.Ritorikada anaforadan foydalanishni tilshunoslikda keng tarqalgan foydalanish bilan aralashtirib yubormaslik kerak.Grammatik jihatdan anafora,so’zlarni yoki iboralarni takrorlash o’rniga,ularning takrorlanishidan qochishgaintiladi,shunda nutq yaxshi sonorlik va ravonlikka ega bo’ladi.Grammatik anaforada elisiya va almashtirishning ba’zi aniq misollari:”Mariya keldi.U yerfistig’I olib keldi”, deganidan keyin mavzu uning borligini taxmin qilgani uchun bostiriladi,va “Mariya keldi.U yerfistig’i olib keldi” bu ikkinchi holatda mavzu uning olmoshi bilan almashtiriladi. Ritorikada anafora bir necha qismlardan iborat bo’lishi mumkin;ha unga mos ravishda tanlangan birlik butun nutq davomida takrorlanishni talab qilinadi. Seni koʻrsa ochilsin gullar,
Seni koʻrsa yonsin bulbullar,
Seni koʻrgan bari topsin jon,
Sen yurgan yoʻl koʻrmasin xazon.
Hamid Olimjon yuqorida keltirib oʻtgan bandda leksik takrorning anafora usulidan mohirona foydalangan. Shoir soʻzlarni takrori yoradamida lirik qahramon timsolida bahor faslini madh etgan. Chunki bahor fasli kelishi bilan gullar ochiladi,qushlar uchub keladi. Yer yuzi jonlanadi. “Seni koʻrsa” takrori orqali shoir bahor faslini nazarda tutgan. Bahor kirib kelgan har bir qarich yerda xazonlarning oʻrnini gullar egallaydi. Takrorlarning bu turi , she’riy misralarning boshida oxangdosh soʻzning takrorlanib kelishidir.
2.2 Takrorlarning epifora san’atini hosil qilishi.
Epifora(yoki ritorika)-bu yozma yoki og’zaki nutqning bir shakli bo’lib, u jumlada bir necha bir xil so’zlarni takrorlashni o’z ichiga oladi.Asarga yorqin stilistik rang berish uchun epifora,ko’pincha san’at asarlarida,she’riyatda qo’llaniladi.Epifora-gapning oxirida so’zlarni yoki iboralarni takrorlashni o’z ichiga olgan ritorik figura.Ko’pincha epifora she’riyatda , hatto folklorda ham tez-tez ishlatiladi.Epiforaning teskari adabiy vositasi-anafora mavjud.Epifora-bu adabiy atama. Xuddi shu tovushlarni va tovush birikmalarini so’zlar bilan yoki bir-biridan uzoqda joylashgan yoki qo’shni ritmik qator kombinatsiyalari oxirida takrorlashni o’z ichiga olgan uslubiy qurilma:misralar,misralar va b.Oddiy so’z bilan aytganda, bu antisrof-qo’shni nutq segmentlarining yakuniy qismlarini (so’zlar, tovushlar, grammatik shakllar) takrorlash (masalan,iboralar yoki chiziqlar).Epiforaning namunasini Nikolay Vasilyevich Gogolda ko’rish mumkin:quot;…taroqsimonlar,barcha taroqlar:taroqli pelerin,yenglaridagi taroqlar,taroqsimon epoletlar…quot;A.Pushkinning “Menga Talismanni saqla” she’ridan olingan leksik epifordan misol.
Okean qachon ko’tariladi
Atrofimda ular portlashdi
Bulutlar momaqaldiroq kabi chaqnaganida,
Meni talisman tuting.
Xorijiy davlatlarning ajralib chiqishida,
Zerikarli tinchlik bag’rida,
Kuchli janglar avjiga chiqmoqda
Meni maskotni saqla.Epifora-har bir parallel qator oxirida bir xil yoki bir xil turdagi elementlarning takrorlanishi.Epiforaning o’zi stilistik prim bo’lib, u qo’shni segmentlarning oxirida bir xil so’zlarni takrorlashga asoslangan.Nutqning obrazliligini oshirish va adabiyotda o’quvchida katta taassurot qoldirish uchun rassomlar stilistik raqam so’zidan foydalangan-epiphora bu so’zma-so’z “takrorlash” degan ma’nolarni anglatadi;yunon tilida ;Ushbu badiiy qurilmaning mohiyati individual so’zlar, iboralar yoki nutq tuzilmalarini qasddan takrorlashdan iborat.Epiphora yunoncha epifora so’zidan tarjima qilingan:”qo’shing,takrorlang”. Anaforani epifora bilan aralashtirmaslik kerak.Uning ishlatilishi juda o’xshash bo’lsa ham, takrorlanadigan so’z yoki ibora takliflarning oxirida bo’lsa,u epifora deb nomlanadi.Anafora va epifora bir xil predmetda keltirilgan va ular o’z navbatida nutq davomida takrorlanadigan holatlar bo’lishi mumkin.
Soʻz boshlayin endi yaxshi yomondin,
Koʻzlarimning nuri boʻlgan doʻmbiram,
Sen qoʻlimda, kezib oʻtdim jahondin,
Yuragimni joʻri boʻlgan doʻmbiram.
Sendan hech bir mumkin emas sovushim,
Sen togʻlarda kezgan choriq kovushim,
Sening bilan baland boʻldi tovushim, Bilagimning zoʻri boʻlgan doʻmbiram. Hamid Olimjon yuqorida keltirib oʻtgan she’ri orqali takrorning epifora usulidan foydalangan. Epifora misralar oxiridagi tovush, soʻz yoki soʻz birikmasi takroridan iborat. Epifora qatʼiy tizimli takror boʻlib, misrada kelish oʻrni ga koʻra anaforaga ziddir. Chunki anafora misra boshidagi soʻz yoki soʻz birikmasi takrori boʻlsa, epifora misra oxiridagi til birligi takroridir. Epifora takrorning boshqa turlari singari hozirgi zamon oʻzbek sheʼriyatida keng qoʻllanilmoqda. Misralarda keltirilgan "doʻmbiram" soʻzi epifora takrorini yuzaga keltirgan, "doʻmbiram" soʻzi ham bir bandda takrorlangan Misralar oxirida yetti oʻrinda qoʻllangan. Bu esa sheʼriy misralarning oʻziga xos jozibasini ta’minlagan.
2.3 Takrorlarning alliteratsiya san’atini hosil qilishi
Alliteratsiya-(Tavze)-she’rda,jumladan , bandda va qisman nasriy asarlarda ham bir xil undosh tovushlarning takrorlanishi.Tovushlar ohangdorligi,asosan bir xil tovushlarning takrorlanishidan hosil bo’lgan ohangdorlik alliteratsiya deb yuritiladi.Alliteratsiya (lotincha ad.ga,da littera-harf).
Misol:
Qaro qoshing,qalam qoshing,
Qayiq qayrilma qoshing,qiz,
Qilur qatlimga qasd,qayrab
Qilich qotil qaroshing,qiz...
Alliteriatsiya so’zining tarkibiy qismlari lotin tilidan olingan.Bu prefeksdan iborat uchun,bu “tomon”degan ma’noni anglatadi;so’z bilan littera harakatdir.Alliteriatsiya undosh,bu “xat”deb tarjima qilingan.Boshqa tomondan ,lotin qo’shimchasi ta’sir va va unli tovushlarda ham bo’lishi mumkin, uni ishlatish bilan haqiqatdan ham qidirilayotgan narsa nutqqa ko’proq ekspresionlik,notanishlik va musiqiylikni berishdir.Ushbu ritorik figuraga misol:”Walker,yo’l yo’,yo’l yurish orqali amalga oshiriladi”.Alletiriatsiya–bu matnni tashkil etuvchi jumlalar ichida unli va undosh tovushlarni takrorlash.Shunday qilib,ushbu adabiy moslama she’riyatda, tilni aylantirishda yoki so’z o’yinlarida ishlatilishi mumkin.Uning vazifasigasiga kelsak,alliteriatsiya yozuvga ko’proq sezgir kuch berish va shu bilan birga unga qiziqarli,dinamizm, o’ziga xoslik va ijodkorlik bag’ishlaydi.Alliteriatsiya o’zining fazilatlari tufayli bolalarni o’qitishda keng qo’llaniladi.Odatda bu bolalar qo’shiqlari uchun matnlarni va yoki turli xil mavzularni amalga oshirilgan tillarni chalish uchun ishlab chiqishda yuzaga keladi.Tilni burish aniq misol quyidagilar: “Agar to’rtta plastinka bilan Pacha temir bo’lsa,Pancha nechta plitalar bilan dazmollaydi?”. Alliteriatsiyani ushbu til burushida ishlatish uning ongida bolalarning ongida saqlanishini ta’minlaydi.Gaplarning boshida yoki oxirida joylashgan anafora va epiforadan farqli o’laroq,alliteriatsiya uchun joylashadigan joy yo’q.U matnning istalgan joyiga joylashtirilishi va yozuvchining hukmiga binoan tarqatilishi mumkin.Alliteriatsiya unlilarda bo’lgani kabi, undoshlarda ham bo’lishi mumkin.Bundan tashqari,matn bo’ylab so’zlarni, hatto kichik iboralarni ham ritmik va pedagogik maqsadda takrorlash orqali taqdim etish mumkin.Ushbu o’ziga xos xususiyat tufayli uni anafora yoki epifora bilan aralashtirmaslik kerak.³To’g’ri ishlatilsa,alleteratsiya o’rganishni osonlashtiradigan ritmik-tovushli naqshlarni hosil qiladi.Turli xil kombinatsiyalar kiritilgan aniq misol quyidagilar:
“Men qidiraman,keyin uzoq.
U sarg’aygan,bu yutib yuboradigan yulduzu osmonda ko’k.
Juda xoxlardim,juda xoxlardim,juda xoxlardim borligini,
Ammo endi dest yo’qu,
Bu yerda soya ham yo’q ediu,
U bu shunchaki fikr ediento,Dengiz lamento bu yerda va u yerda,
Va u qayerga ketdiedi.
Bu emas edi, u emas edi,u emas edi lekin uzr foydalanadi.,
Pelfoydalanadi har qanday yurak edi”
Alliteratsiyaning o’ziga xos namunasini shoir Elbekning “k” undoshi takroriga asoslangan she’rida ko’rish mumkin:
Ko’klamda ko’karsa ko’k ko’katlar.
Ko’klarga ko’milsa katta-kattalar,
Ko’m-ko’k ko’karib ko’rinsa ko’llar,
Ko’ngilni ko’tarsa ko’rkli gullar.Ammo alliteratsiyaga keragidan ortiq qiziqish ham maqsadga muvofiq emas, me’yoridan ortib ketgan alliteratsiya kutilgan natijani bermasligi mumkin.Bunday alliteratsiya o’quvchi yoki tinglovchi diqqatini jalb qiladi.Bolalar folklorida alliteratsiyaga asoslangan tez aytish va aytishmachoqlar o’yinlar mavjud.Bir tup tut,tutning tagida bir tup turp.Tut turpning tutib turibdimi,turp tutni tutib turibdimi?Alleteratsiya ahamiyat berilishi lozim bo’lgan so’zlarga kishi diqqatini tortadi, uni o’ziga xos shaklda talaffuz qilishga undaydi.Badiiy nutqning ohangdorligini va ta’sirchanligini ta’minlashda ana shunday tovushlar takrorining o’rni beqiyosdir.Ko’hna badiiyatshunoslik (“ilmi bade’ “)da alliteratsiya “tavzi’ san’ati”deb yuritilgan.
.Askiyachilikda takrorga sintaktik-stilistik figura sifatida qarash hamda uslubiy takror atamasi bilan nomlash maqsadga muvofiq,deb hisoblaymiz.Unda “raqib” ifoda usulini takrorlash holatlari yetakchilik qiladi.Bu o’z ,lisoniy birliklarning quyidagi doirasida kuzatiladi:
1.So’z tarkibidagi fonostilistik takror ohangdorligi.M:Qodirjon aka :O”zlari qora taxtani qo’noqqa aylantirib oldiralar-u,yana bizga tullaklik qiladilar.
2.Juft yoki takroriy so’z shakllarining qofiyadoshligi.M:Jo’raxon:Ko’rmaysizmi, ekinlarni o’t bosib yotibdiy-yu u shaharda chopti-chopti qilib yuribdi.
3.Okkazional antonimlar qofiyadoshligi.M:Jo”raxon:Siz ham dalaga chiqib qozon boshidan kelmabsiz.
4.Okkazional birikma qolipidagi uslubiy takror ohangdorligi:M:Mamaroziq aka:Mendan ko’nglingizni to’q qiling.Bunaqa gaplarga siz-laqqa tushasiz.
5.Sodda gaplar doirasidagi uslubiy takror ohangdorligi:
6.Qo’shma gaplar doirasidagi uslubiy takror ohangdorligi: Ibrohimjon:Tagida oftob ko’rinmaydi desam,haliyam xomtoq qildirmagan ekansizda.
Yuqorida keltirilgan ohangdorlikni yuzaga chiqaruvchi qofiyadosh birliklar uslubiy takrorga asoslanganligi bilan xarakterlanadi.Bundan tashqari qofiya va ohangdorlik tagma’no asoslangan so’z o’yinlari yordamida amalga oshirilishi va ular payrov matnida turli fonogramatik ko’rinishlarda (alliteratsiya,geminasiya,tovush almashishi ,tushishi va ortishi, atamalar ohangdorligi,paronimlar,omonimlar va h.k) namoyon etishi mumkin.
Lekin she’riyatda takrorning o‘rni ayniqsa katta. She'rlar mutanosib ritmik miqdorlar - bo'g'inlar, urg'u, misralar, misralarning aniq almashinishi asosida qurilgan. Qofiya va boshqa tovush moslashuvlari tovush takrorlarini hosil qiladi.Takrorlashning eng keng tarqalgan turi parallelizmdir.
Xalq og'zaki ijodi uch marta takrorlanishi bilan ajralib turadi va oxirgi takrorlash birinchi ikkitasiga qarama-qarshidir. Shunday qilib, ertak qahramoni harakatining dastlabki ikkita urinishi odatda muvaffaqiyatsiz bo'ladi va faqat uchinchisi muvaffaqiyat keltiradi. Zanjirli kompozitsiyaga ega ertaklarda ("Kolobok", "Teremok", "Salg'om") odatda ko'proq takrorlanadigan epizodlar mavjud. Adabiy asarda alohida ahamiyatga ega bo'lgan elementlar ko'p marta takrorlanishi mumkin. Asarning asosiy g'oyalarini tashuvchisi bo'lgan bunday takrorlar musiqa bilan o'xshashligi tufayli odatda leytmotivlar deb ataladi.
Shuningdek, takrorlanuvchi elementlar satrda, bandda, paragrafda qanday pozitsiyani egallashi muhim ahamiyatga ega. Agar ular shakllanish boshida tursa, anafora: “Otlar o‘lsa, nafas olar, // O‘tlar o‘lsa, quriydi, // Quyosh o‘lsa, o‘chadi, // Odamlar qachon. o'lib, qo'shiq kuylaydilar" (V. Xlebnikov). Parchalar oxiridagi takrorlash epifora deb ataladi. Qofiya (redif) dan keyin qator oxirida turgan epifora Sharq she’riyatiga xosdir. Rus shoirlari ko'pincha anaforadan foydalanadilar.
Bir qator oxirida turgan va keyingi qatorning boshini tashkil etuvchi so'zlar bo'g'in yoki pikap deb ataladi - bu folklor tomonidan juda yaxshi ko'rilgan qurilish: "Bochkalar shiddatli iksir bilan dumaladi. // Shiddatli iksir bilan, qora kukun bilan. Shoirlar ham ushbu uslubni keng qo'llashadi: "Oh, cheksiz va cheksiz bahor - // Cheksiz va cheksiz orzu!" (A. A. Blok). Qo'lga olish, ayniqsa, takrorlashning badiiy matnning uyg'unligiga erishish vositasi sifatidagi rolini aniq ko'rsatib beradi.
Takrorlashning har xil turlari - sinonimik, antonimik, orqali - takrorlash turlari, xususan, parallel konstruktsiyalar mavjud.
Takrorlash muammosi ko'plab tadqiqotchilarning e'tiborini tortadi va takrorlashga bag'ishlangan asarlar soni doimiy ravishda o'sib bormoqda. Takrorlashni - bir tomondan ifodali vosita va stilistik vositani, ikkinchi tomondan esa takrorlash - butun matnning strukturaviy uyg'unligini ta'minlaydigan va uning elementlari ierarxiyasini o'rnatadigan kengaytma turini farqlash vazifasi katta qiziqish uyg'otadi.
Takrorlash - tovushlar, so'zlar, morfemalar, sinonimlar yoki sintaktik konstruktsiyalarni ketma-ketlikning yetarli darajada qattiqligi sharoitida takrorlashdan iborat bo'lgan nutq figurasi.Gapning ifodaliligini kuchaytiruvchi boshqa nutq shakllari kabi takrorlarni ham an’anaviy belgilovchi va vaziyatni ifodalovchi o‘rtasidagi tafovut nuqtai nazaridan neytral sintaktik me’yordan qandaydir maqsadli chetga chiqish sifatida qarash mumkin, buning uchun so‘zning bir marta qo‘llanishi kifoya qiladi.
Leksik takrorlash kabi narsa bor, ya'ni. bir jumla, paragraf yoki butun matnda so'z yoki iborani takrorlash. Takrorlanuvchi birliklar va takrorlashlar soni orasidagi masofa har xil bo'lishi mumkin, lekin ular shunday bo'lishi kerakki, o'quvchi takrorlashni sezishi mumkin. Agar takrorlash noaniqlik qo‘llanishi bilan qo‘shilmagan bo‘lsa, uning vazifasi D.Lorensning quyida keltirilgan she’rining dastlabki ikki misrasida bo‘lgani kabi kuchaytiruvchi yoki hissiyotli yoki kuchaytiruvchi-hissiy bo‘lishi mumkin:
O'g'lim bilan jang qiling
Jang qiling va erkak bo'ling.
Takrorlash odatda mavzu-mantiqiy ma'lumotlarga hech narsa qo'shmaydi va shuning uchun uni ortiqcha deb hisoblash mumkin:
Yo'lbars, yo'lbars, yonayotgan ko'zlar (V. Bleyk).
Bu ikkita yo'lbarsga murojaat emas - bu erda ikki baravar ko'payish faqat ifodali. Ammo "ortiqchalik" atamasi takrorlash uchun faqat shartli ravishda ishlatilishi mumkin, chunki takrorlash hissiylik, ekspressivlik va stilizatsiya haqida muhim qo'shimcha ma'lumotlarni beradi va bundan tashqari, ko'pincha jumlalar o'rtasidagi aloqaning muhim vositasi, ba'zan esa mavzu-mantiqiy ma'lumotlar bo'lib xizmat qiladi. qo'shimcha, pragmatik ma'lumotlardan ajratish qiyin.
Bir so'zning varianti sifatida emas, balki sinonim sifatida ifodalangan yoki matn qisman takrorlashni o'z ichiga olgan holda, yaqin ma'nolarning o'zaro ta'siri yanada qiyinroq, ya'ni. turkum so‘zlar, ma’no jihatdan yaqin.
Sinonimlar - bu nutqning bir qismiga mansub, leksik-semantik variantlardan kamida bittasida predmet-mantiqiy ma'noga yaqin yoki bir xil bo'lgan va ular uchun bir-birini almashtiradigan kontekstlarni ko'rsatish mumkin bo'lgan so'zlar.
Sinonimlar har doim ham sub'ekt-mantiqiy ma'noda yoki konnotatsiyada o'xshash bo'lmagan komponentlarga ega. Shuning uchun sinonimik takrorlash mavzuni yanada to'liq va har tomonlama ochib berish va tavsiflash imkonini beradi.
Takrorlashga xos bo‘lgan funksiyalarning xilma-xilligi she’riyatda ayniqsa kuchli ifodalangan. Hatto ayrim mualliflar takrorni she’riyatning uslubiy xususiyati sifatida ko‘rib, uni nasrdan ajratib turadilar va takrorni metrik va evfonik elementlarga ajratadilar.
She'riy, o'lchovli nutq doimo ifodali nutqdir. Ana shu ekspressivlikni ta’minlovchi lingvistik va prozodik vositalar majmuasida ajralishlar tizimi ma’lum ahamiyatga ega. Deklarativ-psixologik artikulyatsiya maxsus ekspressivlik elementlarini aniqlash va o'lchovli nutqni qurish uchun xos bo'lgan naqshlar bilan o'zaro ta'sir qiluvchi sintaktik vositalarning rolini aniqlash imkonini beradi.
Metrik elementlarga oyoq, misra, bayt, anakruz va epikroz, evfonik elementlarga esa qofiyalar, assonanslar, dissonanslar va nafrat kiradi.
Takrorlashning bir turi - parallelizm, ya'ni. matnni tashkil qilishning bir qator sintaktik xarakterli usullaridan biri. Parallel konstruktsiyalar gap tarkibining stilistik vositalaridan biri bo'lib, unda gapning alohida qismlari yoki umuman bir qator gaplar bir xil tarzda tuziladi. Sintaktik parallelizm asosan badiiy adabiyot materialida o‘rganilgan. Buning ajablanarli joyi yo'q, chunki badiiy nutqda parallelizm boshqa nutq turlariga qaraganda kengroq, ko'p qirrali va rang-barangroqdir. Keng ma'noda parallellik ko'plab san'at asarlarining konstruktiv elementidir. Aytishimiz mumkinki, u har qanday badiiy asarning tuzilishida turli shakllarda namoyon bo'ladi. Badiiy bo'lmagan (xususan, ilmiy) matnlarda parallelizmdan foydalanish doirasi aniqroq va aniq chegaralarga ega.
Parallelizm sintaktik simmetrik konstruksiyalarning o‘ziga xos turi bo‘lganligi sababli, har qanday simmetriya ortiqchalik turlaridan biri bo‘lgani uchun zamonaviy ilmiy nasrda uning qo‘llanishini inkor etishga moyilligini taxmin qilish tabiiy. Va agar ixchamlik haqiqatan ham ilmiy ekspozitsiyaning mukammallikka olib boradigan yo'li bo'lsa, unda sintaktik parallelizm o'zining leksik va sintaktik takrorlanishi bilan ilmiy fikrni tashkil etishning eng tejamkor usuli emasdek tuyulishi mumkin.
Biroq, material ilmiy adabiyotlarda turli sintaktik parallel konstruksiyalardan keng foydalanishini ko'rsatadi. Muayyan tematik kompozitsiyaning bayonotlarida ishtirok etadi. Shunday qilib, zamonaviy ilmiy nasrda an'anaviy ravishda ma'lum faktlar, holatlar, dalillar va boshqalarni sanab o'tishni sintaktik tartibga solish uchun parallelizm qo'llaniladi. Sintaktik simmetriya sanab o'tish uchun qulaydir, chunki u lingvistik shaklda gapning alohida qismlari mazmunining tengligini ifodalaydi.
Takrorlashlar-qaytishlar matnning semantik-sintaktik tashkil etilishi, bog'lovchilar qatori bilan mustahkamlanadi va boshqa bog'lovchilar qatoriga aniq qarama-qarshidir va qatorlar orasidagi chegara qarama-qarshi birlashma bilan belgilanadi, lekin "sub'ektiv" qatorni ochadi: "... lekin men uchun ... men uchun bu boshqa masala. Va men o'lishim mumkin emas." Qarama-qarshi qismda nafaqat fikrning rivojlanishi, balki nafaqat rasmiy mantiqning barcha qonunlariga, balki narsalarning tabiiy yo'nalishiga ham qarshi bo'lgan ongsiz tuyg'u, ishonch, shuning uchun muallifning so'zlarida bu taqdimot. personajning ichki nutqi muallifning xulosasidan iborat: U shunday his qildi, bu yerda ekspressiv jihatdan - predmetning o‘ta passivligi ahamiyatli, grammatik jihatdan konstruksiyaning shaxssizligi bilan ifodalanadi: va men o‘lishim mumkin emas. Bu juda dahshatli bo'lar edi. U shunday his qildi. U o'ylamadi, hatto his qilmadi, lekin his qildi - ya'ni, uning uchun o'limning mumkin emasligi haqidagi ong deyarli sezish darajasiga, aql tomonidan boshqarilmaydigan darajaga tushadi.
Shunday qilib, leksik almashtirishlar: odatiy nutq fe'llari o'rniga - aytilgan so'zlovchining xohishidan so'nggi, o'tkir mustaqilligini bildiruvchi metaforik ma'noli qurilish.
Stilistikada tavtologiya kabi tushuncha mavjud, ya'ni. bayonot mazmuniga hech narsa qo'shmaydigan takrorlash. Tavtologik takrorlash satirik bo'lishi mumkin, bu sizning qahramoningiz ishining bo'shligi va monotonligini ochib beradi.
Tavtologik xarakterdagi ekspressiv ortiqchalik asosan xalq tiliga xosdir. Qahramonlarning nutq xususiyatlarida takrorlar deyarli har doim ekspressivlik va funksional-stilistik xususiyatlarni, ekspressivlik va emotsionallikni, ekspressivlik va gaplar orasidagi bog'lanish funktsiyasini birlashtiradi.
Lug‘aviy takrorlash deganda so‘z, ibora yoki gapning bir gapning (gap, murakkab sintaktik yaxlit, abzas) bir qismi sifatida va bir qancha gaplarni qamrab oluvchi kattaroq aloqa birliklarida takrorlanishi tushuniladi.
"Takrorlash, - deb yozadi Vandries, - bu ham samarali tildan paydo bo'lgan qurilmalardan biridir. Bu usul mantiqiy tilga tatbiq etilganda oddiy grammatik vositaga aylandi. Biz uning boshlang'ich nuqtasini tuyg'u ifodasi bilan birga keladigan, eng yuqori keskinlikka olib keladigan hayajonda ko'ramiz. bitta
Darhaqiqat, takrorlash stilistik vosita sifatida tilda mavjud bo'lgan qo'zg'aluvchan holatni ifodalash vositalarining tipik umumlashtirilishi bo'lib, siz bilganingizdek, qo'zg'alish darajasi va xususiyatiga qarab nutqda turli vositalar bilan ifodalanadi. Nutq yuksak, ayanchli, asabiy, ta’sirchan va hokazo bo‘lishi mumkin.Hayajonli nutqda gapning alohida qismlarining parchalanishi, ba’zan mantiqsizligi, takrorlanishi xarakterlidir. Bundan tashqari, hissiy hayajonli nutqda so'zlar va butun iboralarning takrorlanishi (shuningdek, parchalanish va mantiqsiz tuzilmalar) muntazamlikdir. Bu erda ular hech qanday stilistik funktsiyani bajarmaydilar. Misol uchun:
"STOP!" - u yig'lab yubordi: "Menga aytma!" Men "eshitmoqchi emasman; nima uchun kelganingizni" eshitishni xohlamayman. Men eshitishni xohlamayman "
(J. Galsvorsi.)
“Eshitmoqchi emasman” so‘zlarining takrorlanishi uslubiy vosita emas.Bu yerda so‘zlarni takrorlashning emotsional ekspressivligi gapning tegishli intonatsion dizayniga asoslanadi va so‘zlovchining ma’lum ruhiy holatini ifodalaydi.
Odatda, badiiy asar matnida qahramonning shunday hayajonli holati tasvirlangan joylarda muallifning mulohazalari (yig‘ladi, yig‘ladi, ehtirosli va hokazo) beriladi.
Xalq she’riyatida alohida so‘z va iboralarning takrorlanishi butunlay boshqacha ma’noga ega. Ma’lumki, og‘zaki xalq she’riyati hikoyani susaytirish, ertakga qo‘shiq xarakteri berish maqsadida so‘z takroridan keng foydalaniladi va ko‘pincha ritm talabidan kelib chiqadi.
Ayrim badiiy asarlarda xalq qo‘shiqlari she’riyatini uslublash uchun takrorlardan foydalaniladi. Xalq og‘zaki ijodi va qo‘shiq takrorlarini bunday uslublash misollarini, masalan, R.Byornsning quyidagi she’rida uchratamiz:
Yuragim “Tog'da, yuragim bu yerda yo'q, Yuragim Tog'da, kiyik quvib. Yovvoyi bug‘ularni quvib, eriq ortidan, Qaerga borsam ham yuragim Tog‘da.
Takrorlash nafaqat stilistik maqsadlarda, balki bayonotga aniqlik berish, taqdimotning noaniqligini oldini olishga yordam beradigan vosita bo'lishi mumkin. Shunday qilib, Pickwick Papers misolida:

"Tasodifiy kuzatuvchi, deb qo'shib qo'ydi kotibning eslatmasi uchun biz qarzdormiz, tasodifiy kuzatuvchi janob Pikvikning kal boshida hech qanday g'ayrioddiy narsani sezmagan bo'lishi mumkin ..."

tasodifiy kuzatuvchining takroriy birikmasi ta'kidlash maqsadiga xizmat qilmaydi, lekin taqdimotga aniqlik berish uchun ishlatiladi. Bunday takrorlashlar odatda nisbiy atributiv bo'laklar zanjirini o'z ichiga olgan murakkab jumlalarda yoki kengaytirilgan muallif izohi ishtirokida paydo bo'ladi.
Urg'uning stilistik vazifalarida qo'llaniladigan takrorlar odatda kompozitsion tamoyilga, ya'ni takrorlanuvchi birlikning gap yoki paragrafdagi o'rniga ko'ra tasniflanadi.

Gap oxiridagi takrorlar (paragraflar va boshqalar) epifora (tugash) deyiladi. Dikkensning "Bleak House" asaridan keyingi parchada epifora butun bir iboradir:

"Men aynan shunday holatda yuqori lavozimga qo'yilishi kerak bo'lgan odamman. Men butun insoniyatdan ustunman, bunday holatda men falsafa bilan harakat qila olaman, bunday holatda."
Takrorlash shu tarzda tuzilishi mumkin: takrorlanuvchi birlik (so'z, ibora, jumla) parchaning boshida ham, oxirida ham joylashib, o'ziga xos ramka hosil qiladi. Bunday takrorlash halqali takrorlash (ramkalash) deb ataladi. Misol uchun:

Bechora qo‘g‘irchoqning tikuvchisi! Qanchalik tez-tez qo‘llar bilan sudrab, uni yuqoriga ko‘tarishi kerak edi; Abadiy yo‘lda yo‘ldan adashib, yo‘l-yo‘riq so‘raganda, qanchalik tez-tez noto‘g‘ri yo‘naltirilgan! Bechora, kichkina qo‘g‘irchoqning tikuvchisi!

Takrorlashning boshqa kompozitsion shakllaridan anadiplozni (pika yoki qo'shma) eslatib o'tish kerak. Gapni yoki qisqa bo‘lakni tugatuvchi so‘z keyingi gap yoki gap bo‘lagi boshida takrorlanadi. Masalan, Marks va Engelsning "Kommunistik partiyaning manifestida" kurash so'zi pikapning bayonotida ta'kidlangan:
“Ozod va qul... uzluksiz, hozir yashirin, hozir ochiq kurash olib borishdi, bu kurash har safar umuman jamiyatning inqilobiy qayta tiklanishi yoki qarama-qarshi sinflarning umumiy halokati bilan tugaydi.
Ba'zan bir so'zning bir qismi sifatida pikaplar zanjiri ishlatiladi. Bunday takrorlashlar zanjirli takrorlar deyiladi. bitta
"Janob Pikvikning yuzida tabassum paydo bo'ldi: tabassum kulgiga aylandi: kulish bo'kirishga aylandi va bo'kirish umumiy bo'ldi."
"Ko'rish uchun o'g'illar tug'iladi, diqqatga sazovor joylar, diqqatga sazovor tilaklar, tilaklar so'zlar va so'zlar harfdir." (Buron.)
Stilistik vosita sifatida takrorlashdan maqsad nima? Nutqning turli uslublarida takrorlash qanday vazifalarni bajaradi?
Eng keng tarqalgan takrorlash funktsiyasi - bu kuchaytirish funktsiyasi. Bu funktsiyada stilistik vosita sifatida takrorlash jonli hayajonli nutq normasi sifatida takrorlashga eng yaqin keladi. Misol uchun:
o'sha oqshom qo'ng'iroqlari! o'sha oqshom qo'ng'iroqlari! (Th. Mur e.)
Kuchaytirish funktsiyasini bajaradigan takrorlashlar odatda tarkibi jihatidan juda oddiy: takroriy so'zlar bir-birining yonida joylashgan. Boshqa takroriy xususiyatlar jonli so‘zlashuv nutqida bu takrorlar ega bo‘lgan emotsional ma’no bilan unchalik bevosita bog‘liq emas. Boshqa takrorlarning vazifasi odatda gapning o'zida namoyon bo'ladi.
Shunday qilib, Dikkensning “O‘zaro do‘stimiz” asaridan keyingi parchada takrorlash vorislik vazifasini bajaradi. U hatto yakuniysiz ham paydo bo'ladi, bu esa ushbu funktsiyani yaxshilaydi.
"Sloppy... baland ovozda va uzoq kulishdi. Bu vaqtda ikki begunoh odam o'sha zohiriy xavf-xatarni boshdan kechirib, kulishdi, missis Xidgen kulishdi, yetim kulishdi, keyin mehmonlar kulishdi."
Ko'p birlashish bilan mustahkamlangan kuldi so'zining takrorlanishi tasvirlangan sahnani majoziy takrorlash maqsadiga xizmat qiladi.
Bu yerda takrorlash harakatlarning monotonligi va monotonligini etkazish uchun ishlatiladi. Bu vazifani, asosan, so`z va iboralarni takrorlash natijasida hosil bo`lgan ritm amalga oshiradi. Tomas Gudning “Ko‘ylak qo‘shig‘i” asaridagi turli takrorlar bir xil modallik vazifasini bajaradi. Misol uchun:
Ish-ish-ish!
Miya suzishni boshlaguncha! Ish-ish-ish!
Ko'zlar og'ir va xira bo'lguncha! Tikuv, burchak va tasma,
Tasma va g'unajin va tikuv, - Tugmachalar ustida uxlab qolaman,
Va ularni tushida tikib qo'ying!
Harakatlarning zerikarli monotonligi va monotonligi turli vositalar bilan ifodalanadi. Eng muhimi, albatta, inqiloblarning ma'nosi.Miya suzishni boshlaguncha! Ko'zlar og'ir va xira bo'lguncha! Ammo mehnatdan kelib chiqqan leksik ravishda uzatiladigan charchoq hali ishning monotonligini, monotonligini ko'rsatmaydi. Bu ish va tikuv, gusset va band so'zlarining takrorlanishi bilan ifodalanadi.

Ko'pincha takrorlash orqali amalga oshiriladigan yana bir funktsiya - bu ko'tarilish funktsiyasi. So'zlarning takrorlanishi ko'proq ifoda kuchiga, hikoyaning keskinligiga yordam beradi. Bu funksiya yuqoridagi birinchi funksiya bilan bog'liq. Farqi shundaki, o'sish hissiyotlar kuchining asta-sekin o'sishini ifodalaydi. Misol uchun:Quilp ismining takrorlanishi gapning shiddatini keltirib chiqaradi. Bunday takrorlash shoshilinch ravishda intonatsion kuchaytirishni talab qiladi (ohangni oshirish).

Anafora ko'pincha funktsiyalarni birlashtirgan bog'lovchida ishlatiladi. Demak, quyida keltirilgan misolda yozuvchining o‘z qahramonini kuzatishdagi bir-biridan farq qiladigan ob’yektlarni bir butunga bog‘lash, birlashtirish fikri hozir so‘zni takrorlash orqali amalga oshiriladi.
Ayrim hollarda takrorlash ish-harakatning ko‘pligini yoki davomiyligini ifodalash uchun xizmat qiladi. Bu funktsiyada takrorlash folklor takrorlarining tiplanishidir.
Takroriy ish-harakat vazifasida qo`shimchalar birikma bilan ajratiladi va ayniqsa tez-tez takrorlanadi. Masalan: Baxtsiz kuyni chalmadi yana va yana yana.
Ko'pincha harakatning takrorlanishi yoki harakatning davomiyligi tushuntirish so'z va iboralarning ma'nosi bilan ham quvvatlanadi. Masalan: "Men umidsiz holda ishladim va ishladim va ertalab va kechqurun gaplashdim va gaplashdim". Bu yerda davomiylik fe’lning shakli, takror va peshin va tun iborasi bilan ifodalanadi.
Ba'zan takrorlash bir gap rejasidan ikkinchisiga o'tishning keskinligini yumshatish funktsiyasini oladi. Takrorlash nutqning alohida qismlarini ajratib ko'rsatish vositasi sifatida takrorlash maqsadiga zid bo'lgan vazifani bajaradigan holatlar mavjud. Takrorlanuvchi birliklar, so'zlar va iboralar faqat talaffuzning boshqa, takrorlanmaydigan birliklari keskin ajralib turadigan fon bo'lib xizmat qiladi. Shunday qilib, quyidagi misollarda takrorlangan so'zlar ta'kidlanishi kerak bo'lgan bayonotning elementi emas,
Tez-tez ishlatish natijasida ba'zi birikmalar o'zgarmagan holda takrorlanib, frazeologik birliklarni hosil qiladi, masalan, yana va yana yoki yaxshi va yaxshiroq, yomonroq va yomonroq. Ushbu birikmalar semantik-strukturaviy munosabatda shu qadar lehimlanganki, ular allaqachon ingliz tilining frazeologik birliklari hisoblanadi. Ular odatda yangi xususiyatga aylanish jarayonining ko'lamini ifodalash uchun ishlatiladi. Bunda takrorlash sof semantik vazifani oladi. Bu, ayniqsa, ilgari berilgan misollarni quyidagi misol bilan solishtiradigan bo'lsak, bu erda takrorlangan so'z frazeologik birlik tarkibida emas, balki yana paydo bo'ladi:
—... u o‘rnidan turib, tayog‘i bilan yana taqillatdi va qayta-qayta tinglab kutib o‘tirdi. (Ch. Dikkens.)
Takrorlashning maxsus turi ildiz takrori deb ataladi<sup>1</sup>. Ushbu uslubning mohiyati shundan iboratki, o'z ma'nosini kengaytirgan ot yoki fe'l bir xil o'zakli so'z bilan ta'rif sifatida qo'shiladi va u go'yo o'zining haqiqiy ma'nosini belgilanganiga qaytaradi. Misol uchun:
"Shunday qilib, yana yoshlarning yoshligida yashang." (J. Galsvorsi.) yoki: “U dodni o‘zi uchun yaxshi ko‘radi; bo‘lish . . . (Ch. Dikkens.)
Schemmer, Karl Schemmer, shafqatsiz, shafqatsiz shafqatsiz edi.
Oxirgi misol takrorlashning har xil turlarining kombinatsiyasi: Schemmerning dastlabki takrorlanishi, qahramonning ismi - va unga xos bo'lgan so'z - ildiz takrori bilan mustahkamlangan qo'pol. “Ildiz takrorlarida ma’no ohanglari ayniqsa rang-barang. Bu jihatdan ildiz takrorlari o'zining stilistik vazifalarida so'zning noaniqligini qo'llash asosida so'z va boshqa vositalarda o'yinni qabul qilishga yaqinlashadi”<sup>4</sup>
V. V. Vinogradov bunday takrorlashni “xayoliy tavtologiya” deb ataydi.
“Takrorlash - bu tovushlar, so'zlar, morfemalar, sinonimlar yoki sintaktik konstruktsiyalarni ketma-ketlikning etarli darajada qattiqligi sharoitida takrorlashdan iborat bo'lgan nutq figurasi, ya'ni. ko'rish uchun bir-biriga etarlicha yaqin.”<sup>5</sup> Nutqning ifodaliligini kuchaytiruvchi boshqa nutq shakllari kabi takrorlarni ham an’anaviy belgilovchi va vaziyatni ifodalovchi neytral sintaktik me’yordan maqsadli chetga chiqish sifatida qaralishi mumkin, buning uchun so‘zning bir marta qo‘llanishi kifoya qiladi. .
Takrorlash funktsiyalari va u olib boradigan qo'shimcha ma'lumotlar xilma-xil bo'lishi mumkin.
Eng keng tarqalgan takrorlash funktsiyasi - bu kuchaytirish funktsiyasi. Bu funktsiyada stilistik vosita sifatida takrorlash jonli hayajonli nutq normasi sifatida takrorlashga eng yaqin keladi.Kuchaytirish funktsiyasini bajaradigan takrorlashlar odatda kompozitsiya jihatidan juda oddiy: takrorlanuvchi so'zlar bir-birining yonida joylashgan. Takrorlashning boshqa funktsiyalari jonli so'zlashuv nutqida bu takrorlashlarning hissiy ma'nosi bilan bevosita bog'liq emas. Boshqa takrorlarning vazifasi odatda gapning o'zida namoyon bo'ladi. Shunday qilib, Dikkensning “O‘zaro do‘stimiz” asaridan keyingi parchada takrorlash vorislik vazifasini bajaradi. U hatto yakuniysiz ham paydo bo'ladi, bu esa ushbu funktsiyani yaxshilaydi..
Ko'p birlashish bilan mustahkamlangan kuldi so'zining takrorlanishi tasvirlangan sahnani majoziy takrorlash maqsadiga xizmat qiladi.
Ba'zan takrorlash modallik vazifasini oladi.Ko'pincha takrorlash orqali amalga oshiriladigan yana bir funktsiya - bu ko'tarilish funktsiyasi.
So'zlarning takrorlanishi ko'proq ifoda kuchiga, hikoyaning keskinligiga yordam beradi. Bu funksiya yuqoridagi birinchi funksiya bilan bog'liq.Ayrim hollarda takrorlash ish-harakatning ko‘pligini yoki davomiyligini ifodalash uchun xizmat qiladi. Bu funktsiyada takrorlash folklor takrorlarining tiplanishidir.
Takroriy ish-harakat vazifasida qo`shimchalar birikma bilan ajratiladi va ayniqsa tez-tez takrorlanadi.
“U baxtsiz kuyni qayta-qayta chaldi.”
Ko'pincha harakatning takrorlanishi yoki harakatning davomiyligi tushuntirish so'z va iboralarning ma'nosi bilan ham quvvatlanadi.Ba'zan takrorlash bir gap rejasidan ikkinchisiga o'tishning keskinligini yumshatish funktsiyasini oladi.
Takrorlash nutqning alohida qismlarini ajratib ko'rsatish vositasi sifatida takrorlash maqsadiga zid bo'lgan vazifani bajaradigan holatlar mavjud. Takrorlanuvchi birliklar, so'zlar va iboralar faqat talaffuzning boshqa, takrorlanmaydigan birliklari keskin ajralib turadigan fon bo'lib xizmat qiladi. Shunday qilib, quyidagi misollarda takrorlangan so'zlar ta'kidlanishi kerak bo'lgan bayonotning elementi emas:
Arnold boshqa takroriy xususiyatlarni ta'kidlaydi. Takrorlash, masalan, matnning asosiy g'oyasini yoki mavzusini ajratib ko'rsatishi mumkin.
Takrorlash ertakga ritmik, qo'shiq xarakterini beradi va mintaqa tabiatining elementlarini sanab o'tishni bir butunga birlashtiradi.
Turli xil takrorlashlar matn ichida muhim aloqa vositasi bo'lib xizmat qilishi mumkin.

Xulosa
Takrorlarning badiiy adabiyotdagi o’rni beqiyosdir.Takror – badiiy asar mualliflari tasvirlanayotgan voqea-hodisaga oʻquvchilarning diqqatini tortish, uni boʻrttirib koʻrsatish uchun badiiy asarlarda foydalanadilar. Ohangdor, ta’sirchan va jozibali qilish uchun ishlatiladi.Hamid Olimjon she’riyatida badiiy tasvir jilolarida takrorlar ishlatilgan. Hamid Olimjon ishlatgan soʻzlar 20-30 - yillar voqealarning umumlashgan badiiy tasviri ekanligi shubhasizdir. Ijodkor ifodalayotgan g’oya oʻz aksini topgan ijtimoiy - siyosiy, falsafiy - axloqiy, ma’rifiy tarbiyaviy, muommolar mohiyati va koʻlami, badiiy timsollar jilosi bilan bir vaqtda qoʻllangan leksik takrorning rang -barangligi, mantiqiy asoslanishi, asar mazmunini ochishdagi oʻrni va ahamiyati kabi masalalarga ham alohida diqqat qaratilgan. Hamid Olimjon oʻzbek adabiyotining yirik namoyondalaridan biridir. Shoir sheʼriyati takrorlarga boyligi badiiy sanʼatlar va uslubiy vositalarning keng qoʻllanilganligi bilan ajralib turadi. Takror vositasi shoir sheʼriyatining gʻoyaviy pishiqligi, badiiy mukammalligi, oʻziga xos soʻz qoʻllay olish mahoratini namoyon qilgan. Shoir sheʼrlarida badiiy tasvir vositalarini mahorat bilan qoʻllagan, ayniqsa, badiiy takror mohirona qoʻllanilgan boʻlib, ularning semantik-stilistik xususiyatlari Hamid Olimjon ijodining oʻziga xosligini belgilaydi. Hamid Olimjon sheʼriyatidagi badiiy takrorlar ohangdoshlikni ta’minlagan. Taʼsirchanlikni oshirgan, moʻjizaviy maʼno yuklagan. Misra yoki bandlar oʻrtasidagi bogʻliqlikni taminlagan, tasvirning ifodaliligini oshirgan, mazmun va shakl uygʻunligini hosil qilgan shoir sheʼrlarida takrorlar yordamida sheʼrning shakliy emas asliy maʼnosini yetkazgan Ko‘rinadiki, takror kuchli uslubiy vosita bo‘lib, u ijodkorning mahoratiga bog‘liq holda asar mohiyatini yuzaga chiqarishga yordam beradi. Xalqimizning suyukli farzandi shoira Zulfiya she‘rlari ham o‘zining serqirraligi, obrazlilikning kuchliligi, badiiy til vositalaridan keng foydlanilganligi bilan ajralib turadi. Zulfiya mohir so‘z san‘atkori sifatida o‘z she‘rlarida takrorning turli ko‘rinishlaridan unumli foydalangan. Ularda ishlatilgan takrorlar holatni, qahramon ruhiyatini o‘quvchi ko‘z o‘ngida yaqqol namoyon etishga yordam b ergan, ta‘sirchanlikni oshirishda muhim ahamiyat kasb etgan.. Shoira uslubiy vositalar-sintaktik takror, antiteza, sintaktik parallelism, sintaktik sinonimiya, ritorik so‘roqdan mahorat bilan foydalangan. Ular vositasida tasvir ta‘sirchanligini oshirishga erishgan.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1. Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” - Т.; “Ma’naviyat”, 2008
2. Mamajonov A. Tekst lingvistikasi.- T.: Fan, 1989
3. Hojiyev A. Lingvistik terminlarning izohli lug‘ati. T.: O‘qituvchi, 1985.
4. Hojiyev A. Hozirgi o‘zbek tilida forma yasalishi. T.: O‘qituvchi, 1979.
5. Hikmatullo Do’smatov Askiya matni lingvolistikasi Fan nashriyoti T- 2015
6.Abduazizov. A. Tilshunoslik nazariyasiga kirish. - Т.; “Shapq nashriyotmatbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati”, 2010. -B.175
7. Hamid Olimjon. Tanlangan asarlari. – Toshkent, 1954. – B. 390.
8.Lapasov J. Badiiy matn va lisoniy tahlil. – T.: “Oʻqituvchi”, 1995. – B. 61.
9. Shofqarov A.M. Oʻzbek tilida badiiy takror. – T.: “Fan va texnologiya”, 2019. – B. 118.
10. Hojiahmedov A. She’riy san’atlar va mumtoz qofiya. – T.: Sharq, 1998. – B. 160.
11.Hojiahmedov A. She’r san’atlarini bilasizmi? – T.: Sharq, 2001. – B. 96. 12.Hojiyev A. Oʻzbek tilida qoʻshma, juft va takroriy soʻzlar. – T.: – B. 146 Oʻzfanakadnashr, 1963.
13. Doniyorov X., Mirzayev S. So‘z san‘ati. T.: O‘zadabiynashr, 1962.
14.Yo‘ldashev M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari. T.: Fan, 2007.
15.O’zME.Birinchi jild.Toshkent,2000
16.Mamajonov A.Takror va uning sintaktik-stilistik funksiyasi//O’zbek tili va adabiyoti.1978.№3 B.60
17.To’lanova N.Hozirgi o’zbek she’riyatida badiiy san’atlarning lisoniy-uslubiy tahlili.NDA,Toshkent,2008
18.Mamajonov A.Ko’rsatilgan maqola.61-bet
19.M.Mirzayev,Usmonov,I.Rasulov.O’zbek tili.-Toshkent:1970,120-bet
20.www.kutubxona.com
21.www.arxiv.uz
22.www.uz.info-4all.ru

23.www.uz.m.wikipedia.org

1