Бадиий таҳлил асослари

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

211 
III. ИЛМИЙ МАКТАБЛАР 
ИНТЕРПРЕТАЦИЯ ВА ҲЕРМЕНЕВТИКА 
Ҳазрат Одам томонидан оғзаки шаклда дастлабки бадиий асар 
яратилган замонлардан буён одамзод матнни ўрганиш, ундан таъсирланиш, 
ўзлаштириш ва ҳар томонлама таҳлил қилишга уриниб келмоқда. Одамзод 
азал-азалдан сўз гўзаллиги сирларини англаб етишга интилган. Шунинг 
учун ҳам одамият унга нозил этилган барча муқаддас китобларни 
тушунишга интилган ва уларни имкони етгани қадар тафсир қилган. 
Шунингдек, одамлар томонидан яратилган бадиий асарларни идрок этиш 
учун ҳам деярли ҳамиша муайян кўмак талаб этилган. 
Бадиий матнга таҳлилчи ўз эътиқоди, дунёқараши, мақсади, эстетик 
тайёргарлик даражаси, илмий савияси, бадиий диди каби омиллардан келиб 
чиққан ҳолда ёндашади. Бу каби омиллар эса муайян жуғрофий-тарихий ва 
илмий-эстетик шароит таъсирида шаклланади. Бинобарин, турли 
минтақаларда яшовчи кишиларда бадиий асарни тушуниш ҳамда таҳлил 
қилиш борасида турлича қараш ва усуллар тизими қарор топганлиги 
табиийдир.
Кунчиқиш ва Кунботиш халқларида бадиий матнга ёндашув тизими 
тамомила ўзига хос бўлиб, бир-биридан жиддий фарқ қилади. Хусусан, 
Туркистонда совет давригача бўлган минг йиллар мобайнида кўркам 
асардан, биринчи навбатда, санъат, бадиият қидириб келинган. Бадиий 
матннинг таъсирли, ўзига хос, бетакрор, нафис ва кутилмаган жиҳатларини 
очишга эътибор қаратилган. Эътибор қилинса, мусулмон Чиқишидаги 
ижодкорлар учун мазмуннинг оригиналлиги билан бир қаторда ифоданинг 
бетакрорлиги ҳам жуда муҳим, баъзан ҳатто, бошқа ҳамма нарсадан 
муҳимроқ саналган. Гул, булбул, ошиқ, маъшуқа, ағёр, ҳижрон каби 
анъанавий тимсоллар тизими, мустаҳкам шаклий қолип ва анъанавий 
ёндашувлар доирасида бетакрор кўркам янгилик яратиш чинакам 
истеъдоднинг белгиси саналган. 
Кунботишда эса бадиий матндан кўпроқ ижтимоий маъно излаш 
анъанаси шаклланган. Бу ҳол бадиий таҳлилда социологик, функционал 
ёндашувлар устувор бўлишига олиб келган. Шунинг таъсирида 
Кунботишликлар адабиётшунослик илмида бадиий асар функциялари 
инсоннинг фаолиятини англашга қаратилгани боис адабиёт ўз-ўзидан 
ижтимоий мазмунга эга бўлади деган қараш шаклланган. Бу эстетик 
мактабда бадиий яратиқ таҳлили мобайнида муайян текширилаётган асарда 
адабиётнинг функциялари қай тарзда ва қанчалик даражада адо этилганига 
кўпроқ эътибор қаратилган. 
Натижада Кунботиш адабиёттанув илмида бадиий асарни ўқиш, 
ўрганиш ва изоҳлашга қаратилган илмий-эстетик фаолиятнинг узоқ тарихи 
мобайнида асарнинг таҳлили бўйича 
тарихий-типологик, тарихий-маданий, 
қиёсий-тарихий, функционал, социологик, формал, структурал, биографик, 
психологик, психоаналитик 
ва бқ. бир қатор ёндашувлар тизими 

---

212 
шаклланган. Шунингдек, бадиий матнни таҳлил этишнинг бу тизимларидан 
икки ёки ундан ортиғини биргаликда қўллаш туфайли ҳам яна бир қанча 
таҳлил турлари юзага келган. Таҳлил амалиётида ҳам бадиий асарларга 
ёндашувнинг айрим йўналишлари қарор топган. 
Маълумки, бани башарга юборилган барча муқаддас китоблар илоҳий 
мазмунга эгалигидан ташқари ифода йўсинидаги жозиба ва ўзига хосликка 
кўра, уларда муайян даражада, бадиийлик хусусиятлари ҳам бордир. 
Табиийки, ҳар қандай қавм вакиллари ҳам ўз муқаддас асарларини тўғри 
англаб етишни истаганлар. Натижада, бу битикларни изоҳлаш, тафсир 
қилиш эҳтиёжи юзага келган. Қадим Юнонистонда муқаддас китобларнинг 
шу хилдаги тафсири жараёни «эксегетика» (