Бадиий таҳлил асослари

муаллиф нияти
;б
) 
ўқирман англами
ва в) 
матннинг маъноси
сингари учта куч тўқнашадиган 
майдонда намоён бўлади. 
Бирор битик муаллифи маълум тарихий даврда яшаётган одам 
сифатида муайян тилнинг табиатида олдиндан мавжуд бўлган тушунча ва 
тасаввурларни ўзича қайта идрок этиши билан тилнинг мавжуд тизимини 
бирламчи “деконструкция” қилади. Аммо муаллифда ўз қарашларини тилда 
азалдан амал қилиб келинган шаклдан ўзгача тарзда ифодалаш имкони 
бўлмайди. Тил шахсиятлардан юқори турадиган куч сифатида муаллифнинг 
бирламчи нияти ифодаланишига ҳал қилувчи таъсир кўрсатади. У муаллиф 
ниятига таъсир кўрсатибгина қолмай, матнга бошқача мазмун юклаши, яъни 
муаллифнинг мафкуравий асосларини объектив йўсинда “деконструкция” 
қилиши ҳам мумкин. Постмодернизмда матнни таҳлил этишда ҳамиша қўл 
келадиган муайян миқдордаги қоида ёки ёндашувлар бўлмаслиги таҳлил ва 
тадқиқ йўсинларининг тинимсиз равишда ўзгариб туришини тақозо қилади. 
Деконструкция бадиий матннинг таҳлили ҳам танқиди ҳам эмас. Унинг 
таҳлил эмаслиги шундаки, матн таркибини бузиш ва қайта қуриш олдинги 
ҳолатнинг ўзига шунчаки қайтиш ёки уни изоҳлашдан иборат эмас, балки 
унга янгича кўриниш ва оригинал мазмун бағишлашдан иборатдир. 
Деконструкциянинг танқид эмаслиги шундаки, бузиб қайта тикланган 
олдинги матн яроқсизга ҳам чиқарилмайди, инкор ҳам этилмайди, 
баҳоланмайди ҳам. 
Деконструктив қарашга кўра борлиқдаги ҳар қандай мавжудлик озгина 
уриниш билан постмодерн санъат намунаси бўлиши мумкин, айни вақтда 
постмодерн санъат намунаси алоҳида мустақил мавжудлик эмас. Негаки, 
ҳамма нарсада бор нарса, айни бир нарса ҳолида йиғилмагани учун йўқ 
нарса ҳамдир. Деконструкциянинг моҳияти кўпинча таваккалига 
қилинадиган силжиш ва ўрин алмаштиришларда юзага чиқиб қолади. Аниқ 
ва қатъий белгилаб қўйилган ечимнинг йўқлиги; арзимас, майда, иккинчи 
даражали нарсаларга эътибор қаратиш ва ўйин қилиш орқали постмодерн 
санъатни юзага келтириш деконструкциянинг асосий белгиси ҳисобланади. 
Таниқли шоир Муҳаммад Юсуфнинг эл орасида анча машҳур “Оқ тулпор” 
шеъри қайсидир бир қизиқчи томонидан муайян ўзгаришларга 
йўлиқтирилиб, тамомила ўзгача ва арзимас мазмун ташийдиган битикка 

---

282 
айлантирилганки, буни бадиий матннинг постмодерн деконструкциясига 
яққол мисол дейиш мумкин. Ўша қизиқчи ҳазил эффект учун шеър матнига 
киритган ўзгаришлар натижасида постмодерн деконструкция юзага 
келганини хаёлига ҳам келтирмагандир, балки. Аммо объектив равишда 
олдиндан мавжуд матнга киритилган ўзгариш орқали тамомила кутилмаган, 
олдингисига нисбатан тамомила бошқача маъно ташийдиган матн юзага 
келганки, бу деконструкция натижасида пайдо бўлган артефакт намунаси 
ўлароқ муайян қиммат касб этади. Мавжуд матннинг қандай деконструкция 
қилиниши тўғрисида тўлиқ тасаввур бўлиши учун олдин шеърнинг асл 
матнини келтирамиз: 
Оқ тулпорим бор эди,
 
Беклар унга зор эди. 
Оғайнилар, от менга
Ҳам дўсту ҳам ёр эди. 
Ёлин ўпсам тиз чўкиб, 
Кафтимдан сув ичарди. 
Чуҳ, десам ер чангитиб, 
Осмонларга учарди. 
Уйимизга бир оқшом,
Қариндошлар тўлишди. 
Тўй баҳона отимдан
 
Айирмоқчи бўлишди. 
Отам: “Йигитсан, ўғлим, 
Уйланмасанг, ор,-деди. 
Қиз ярашар қучоққа, 
Отга нима бор”,-деди...
 
От олдидан бошланди
Чимилдиққа йўлакча. 
Кечир, ёрим, на қилай, 
Отга меҳрим бўлакча... 
 
Қолдим икки ўт аро, 
Гўшангада – дилдорим. 
Келин келган кечадан 
Аразлади тулпорим. 
Борми биздек ошиқлар, 
Баҳоримда куз йиғлар. 
Қизни ўпсам, от йиғлар, 
Отни ўпсам, қиз йиғлар. 

---

283 
Бир бор ўпсам хотинни, 
Уч бор ўпдим отимни. 
Жонни қийнаб яшадим, 
Кимга айтай додимни. 
Ёрдан кечдим отни деб, 
 
Элга бўлдим эрмаклар. 
Қайдан билсин от қадрин, 
От минмаган эркаклар!? 
“Оқ тулпор” шеърининг қизиқчилардан бири томонидан деконструкция 
қилиниб, янги маъно билдирадиган матни эса тубандагича:
 
Бир булбулим
бор эди, 
 
Беклар унга зор эди. 
Булбул эмас у
менга
Ҳам дўсту ҳам ёр эди. 
Уйимизга бир оқшом,
Қариндошлар тўлишди. 
Тўй баҳона 
булбулимдан 
Айирмоқчи бўлишди. 
Отам: “Йигитсан, ўғлим, 
Уйланмасанг, ор,-деди. 
Қиз ярашар қучоққа, 
Булбулга не
бор”,-деди...
 
Булбул билан 
бошланди
Чимилдиққа йўлакча. 
Кечир, ёрим, на қилай, 
Булбулга
меҳрим бўлакча... 
 
Қолдим икки ўт аро, 
Гўшангада – дилдорим. 
Келин келган кечадан 
Аразлади 
булбулим
. 
Бир бор ўпсам хотинни, 
Уч бор ўпдим 
булбулни
. 
Жонни қийнаб яшадим, 
Кимга айтай додимни. 
Ёрдан кечдим 
булбул
деб, 
 
Элга бўлдим эрмаклар. 
Қайдан билсин булбул қадрин, 
Булбули йўқ
эркаклар!?
 

---

284 
Кўринадики, олдин яратилган гарчи, бир қадар сунъий бўлсада, 
дардчил ва ҳузунли шеър муайян қайта қуриш орқали тамомила ўзгача ва 
ҳазиломуз ножиддий матнга айланган. Бир вақтнинг ўзида ҳамма нарса ва 
ҳеч нарса бўлган деконструкцияда изчиллик тақозо қилинмайди. Чунки у 
ўзини ҳар қандай тартибу қоидадан ташқарида ҳисоблайди. Шу боис 
оригиналдаги айрим бандлар тушириб қолдирилгани сингари, бир қанча 
сатрлар қўшилиб ҳам юборилаверади. Янгиликларнинг осон йўллар билан 
юзага келишини истаган деконструкция кашфиётларнинг шу вақтга қадар 
мавжуд бўлган анъанавий босқичлари, концептуал ва институционал 
тартибларини тан олмайди. Анъанавий қадриятларни ўзгартириш орқали 
деконструкция кутилмаганда тилнинг моясида яширин тарзда мавжуд 
бўлган артефактнинг юзага чиқиб қолишига умид қилади.
Деконструкция мумкин бўлмаган ишнинг қилинишида намоён бўлади. 
У олдин ишланган бир қадар тугал бадиий яратиқдан янги эстетик ҳодиса 
юзага келишини кўзда тутади. Ҳеч қандай мажбурий тизимнинг йўқлиги, 
нотугаллик, кўпвариантлилик, қоришиқлик, мажоздан мажоз, ҳикоядан 
ҳикоя, таржимадан таржима юзага келтириш мумкинлиги сингари жиҳатлар 
деконструкциянинг эстетик тизими сифатида кўринади.
Тилдаги сўзларнинг ягона мазмундан мустақил бўлишини истаган 
деконструкция бу мустақилликни кўпчиликнинг телефон жиринглашига 
жавобан “мен фалончиман”, ё “фалончи эшитади”, ёки “эшитаман” дейиш 
ўрнига “ҳа” ёхуд “алло” дегани каби асл мантиқдан узоқлашиб, ҳар сафарги 
сўзлашилаётган пайтнинг ўзигагина тегишли бир марталик функционал 
маънога эга бўлишда деб тушунади. Қизиғи шундаки, ўша маъносиз сўзнинг 
“ҳа-ҳа” тарзидаги кераксиз такрори унга янги маъно бахш этиб, астойдил 
эшитаётганликни билдиради. Агар бу маънисизлик “ҳа, ҳа, ҳа” кўринишини 
олса, норозилик ва иддаони ифодалаши ҳам мумкин. Постмодернда сўзлар 
ўзи ташийдиган асл луғавий маънодан кўра муайян матнда биргина шу 
сафар ифодалаши мумкин бўлган маънода қўлланиши билан оригинал 
матнни юзага келтиришига диққат қаратилади. 
Фалсафий, тарихий ва бадиий матнларнинг қоришиқ ишлатилиши, 
илмий далил ва тўқиманинг ёнма-ён келавериши, жумлалар, сўзлар ва 
белгилар ўртасида уйғунлик йўқлиги, мулоқотнинг графика, тасвирий 
санъат, компьютер алоқалари каби нолингвистик шаклларини аралаш 
қўллаш натижасида сунъий тафаккур, компьютердаги маълумотлар банки 
ёхуд матн яратадиган машинада тўпланган маълумотлар жамғармасига 
ўхшаб кетадиган