Бадиий таҳлил асослари

Санъат асарлари халқнинг ижтимоий тафаккури ва ахлоқидаги ўзи 
бевосита боғлиқ бўлган бошқа турли йўналишлар билан бирга пайдо 
бўлади ҳамда йўқолади
»
1
,- деб ёзади. Унингча, айни шу ҳолат барча 
мамлакатларнинг истеъдодли санъаткорлари томонидан халқининг 
ривожланиш даражаси қайси босқичда эканидан келиб чиқиб, объектив 
равишда турли даврда, ҳар хил услубдаги санъат асарларининг яратилишига 
асос бўлади. Бадиий асарларнинг дунёга келишида объектив асослар 
бирламчилигига таяниш файласуфга: “
адабиётшунослик илми...бадиий 
адабиётга ривожланишнинг қонун-қоидаларини тиқиштирмайди, балки 
унинг тараққиётида қонуниятга айланган ҳолатларни қайд этади
”
2
,-
дейиш 
имконини 
беради. 
Умуман 
олганда, 
И. 
Тэн 
амалда 
адабиёттанувчилик бадиий ижодни илмий-адабий қолипга солишга эмас, 
балки унинг ривожланишини таъминлайдиган объектив қонуниятларни 
аниқлаб, шу қонуниятларга таянган ҳолда адабий яратиқларни илмий 
изоҳлашга йўналтирилиши лозим деган фикрни ёқлайди.
Айни шундай ёндашув кўркам адабий яратиқларнинг генетик илдизини 
тадқиқ этишни маданий-тарихий мактабнинг ўта муҳим белгисига 
айлантирди. Бу мактаб адабиёттанувчиликдаги муайян асарнинг юзага 
келишини илмий изоҳлашда сиртдан кўзга ташланиб турадиган ташқи 
далилларга таяниш билан бирга уларнинг ортида унчалик кўринмайдиган 
яширин ички, аммо асл сабабларни излаб топиш ва матнни изоҳлашда 
булардан фойдаланишни назарда тутади.
И. Тэн муайян бадиий асарга ёндашишда “
ирқий
” асосларга таяниш 
кераклиги ғоясини ҳам илгари суради. Бу ёндашув тарзига кўра, бадиий 
таҳлил учун бирор бадиий асарда муайян миллатнинг туғма 
темпераменти
, 
яъни психологик ўзига хослиги, ўша халқ ҳаёт кечираётган жуғрофий 
муҳит
, яъни табиий иқлими, ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий ҳолати, 
тараққиёт 
босқичи
, яъни этнос эришган маданий даража ва таянадиган 
ижодий 
анъаналар
и, бошқача айтганда, шу вақтга қадар юзага келган 
бадиий тажрибаларга хос хусусиятлар қандайлиги ҳам жуда муҳим деб 
қаралган. Бундай йўсинда текширилганда, адабий битикда этнос тараққиёти 
тарихининг айни босқичига мос келадиган омма руҳий ҳолати қанчалик 
тўла намоён бўлганлигини аниқлаш асосий вазифа ҳисобланади.
Маданий-тарихий ёндашув санъат асарида миллий руҳни акс 
эттиришда “
муҳит
”, яъни табиат, иқлим, “
социал омил
”, яъни ижтимоий 
шароитга хос жиҳатларни кўра ва кўрсата билиш ҳал қилувчи ўрин 
тутишини ҳисобга олади. Файласуф миллий руҳни акс эттиришда “
давр ва 
вазият
” ҳам муҳим аҳамиятга эга деб ҳисоблайди. Чунки ҳар қандай халқ ўз 
тараққиёт тарихининг турли босқичларида турлича иқтисодий-маиший 
даражада бўлибгина қолмай, унинг руҳияти, бинобарин, санъатида ҳам айни 
давр ва шароитга мос белгилар мавжуд бўладики, адабиёттанувчи бадиий 
асарни илмий текширишда айни шу жиҳатлар қанчалик акс этганлигини 
аниқлагандагина матннинг асл қимматини белгилай олади. 
1
Тэн И. Философия искусства. –Москва. 1933. –С. 6. 
2
Тэн И. Философия искусства. –Москва. 1933. –С. 8. 

---

232 
Маданий-тарихий мактаб талабларига кўра, адабиёттанувчилик, 
айтилганлардан ташқари, муайян этнос маданиятига мансуб мавжуд эстетик 
анъаналарни ҳам ҳисобга олган ҳолда иш кўрса, бадиий асар таҳлилида 
илмий мақсадга тўлиқ эришиши мумкин. 
Бадиий асарга маданий-тарихий ёндашув тарафдорлари ўз даврида кенг 
тарқалган адабий қарашлар ҳамда И. Кант, Г. Гегел, Ф. Шеллинг сингари 
мутафаккирлар таянган фалсафий-эстетик назарияларга қарама-қарши 
ўлароқ бадииятни изоҳлашда тажрибага, аниқликка таяниш, санъатдаги 
инсон руҳиятига доир ҳолатлар тасвирини ҳам табиат фанларига хос 
қонуниятлар асосида изоҳлаш, санъат асарларига баҳо беришда табиат ва 
руҳиятнинг ўзаро ўхшаш эканлигига таяниб иш кўришни талаб қилишади. 
Маданий-тарихий мактаб вакиллари одамнинг ўзи табиатнинг бир бўлаги 
бўлгани сингари унинг руҳиятини ҳам табиатга тегишли қонуниятлар 
ёрдамида тушунтириш мумкин деб ҳисоблаганлар. Шу боис табиат 
қонунларини ижтимоий ҳодисаларга тўғридан-тўғри татбиқ этишга 
интилдилар. Ҳатто, ушбу мактабнинг Брюнетеркаби вакиллари жонли 
организм билан адабий асар ўртасида эволюционистик аналогия, яъни тўлиқ 
бир хиллик борлигини кўрсатишга уринишди. 
Умумлаштириб қараладиган бўлса, И. Тэн ва у яратган маданий-
тарихий ёндашув мактаби тарафдорлари қарашларида уч хусусият яққол 
кўзга ташланади: 
биринчидан
, худди табиат ҳодисалари сингари бадиий 
матнларнинг дунёга келиши ва уларга хос хусусиятларни ҳам 
детерминистик 
усулда, 
яъни 
ижтимоий-тарихий 
сабаб-оқибат 
муносабатлари асосида изоҳлаш мумкин. 
Иккинчидан
, адабий-ижодий 
ҳодисалардаги формал мантиққа бўй бермайдиган чигал жиҳатларга 
ортиқча эътибор қаратиб, уларни кучайтирмай, бадиий яратиқларга табиат 
ҳодисаларини изоҳлагандаги каби фактларни шарҳлаш ва қонуниятларни 
топишни қарши қўйиш керак. 
Учинчидан
, персонажнинг ирқий ёки миллий 
темпераменти, у шаклланган ижтимоий-иқтисодий ва жуғрофий муҳит, 
унинг ҳаёти кечаётган давр тасвири, у мансуб миллатнинг маданий 
даражаси ҳамда мавжуд бадиий анъаналар каби омиллар ҳар қандай санъат 
ҳодисасининг юзага келишини илмий изоҳлаш ва унинг қонуниятларини 
тайин этиш учун етарли асос бўла олиши кўзда тутилиши лозим. 
Маданий-тарихий мактаб вакиллари ўз фаолиятларининг кейинги 
босқичларида биология, табиатшунослик илмига тегишли илмий 
методларни адабиётга тўғридан-тўғри татбиқ этишга уриндилар. Улар 
жамият тарихи билан адабиёт тарихини ўзаро теппа-тенг ҳодисалар деб 
ҳисобладилар. Улар бадиий асарларга мустақил қадрият, алоҳида эстетик 
яратиқ деб ёндашишдан кўра, уларни тарихий даврнинг бадиий нусхаси, 
муайян тарихий даврда яшаган халқ руҳиятининг ифодаси, шу давр 
маънавий-ахлоқий хусусиятларининг инъикоси сифатида ёндашиш лозим 
деб ҳисоблардилар. Бундай ёндашув адабиёт жамият тарихининг бадиий 
нусхаси эмас, балки унинг тараққиёти ва тарихига таъсир кўрсатиши 
мумкин бўлган мустақил эстетик ҳодиса эканлигидан кўз юмишгача олиб 
келди. Шунинг учун ҳам маданий-тарихий мактаб тарафдорлари доирасида: 

---

233 
“