Бадиий таҳлил асослари

қонуниятга 
айлантирилиши унинг илм олдидаги қимматини тиклаган бўларди. Акс 
ҳолда бадиий асар ҳақидаги фан далилларларга таянган билим эмас, 
балки турли-туман тўғри-нотўғри фикрлар уюмидан иборат бўлиб 
қоларди. Бундай илм керакми ўзи?
”
3
,- деган мулоҳазани билдирганди. 
1
Эпштейн М.//Краткая литературная энциклопедия. Т. 9.–Москва. 1978. С. 330. 
2
Потебня А.А. Эстетика и поэтика. М, 1976. С.
239.
3
Скафтымов А.П. К вопросу о соотношении теоретического и исторического рассмотрения в истории 
литературы // Введение в литературоведение. Хрестоматия. –Москва. 1988. С. 175. 

---

218 
Скафтимовнинг бу қатъий фикридаги бир жиҳат – бадиий асар ҳақидаги 
илмий қараш бадиий яратиқнинг моҳиятини англаш ва англатишга қодир 
деган 
тўхтам, 
айниқса, 
қимматлидир. 
Олимнинг 
таъкидлашича, 
адабиётшунослик айнан шунга таяниб иш кўриши мақсадга мувофиқ. Акс 
ҳолда уни ишонтириш кучига эга холис фан дейиш мумкин бўлмай қолади. 
Бундай мулоҳаза, ёндашув тарзи охир-оқибатда 
ягона тўғри
интерпретацияни топиш фикрига олиб келади. Адабиётшунослик фани ва 
амалиётининг ҳозирги даражасида ҳали бундай натижага эришилмаган 
бўлсада, лекин бу қачондир эгалланиши кўзда тутилган марра, бажарилиши 
орзу қилинадиган вазифа сифатида унинг олдига қўйилиши мумкин. Бадиий 
асар мазмун-моҳиятини англашнинг ягона тўғри илмий тўхтами борасидаги 
қараш, умуман олганда, тўғри фикрдир. Аммо ҳозирги адабиёт ўқитиш 
амалиётида масаланинг бошқа томони – бадиий образнинг объектив 
кўпмаънолилиги ва уни тушуниш ҳамда талқин этишнинг субъектив 
табиатга эгалигига кўпроқ урғу бериш лозим бўлади. Бундай урғу шунинг 
учун керакки, адабий таълим жуда кўп вақтдан буён, усиз ҳам, тамомила 
дарслик ёки ўқитувчи, ёхуд домла томонидан билдирилган ягона хулоса-
ҳақиқат билан кифояланишга қаратилгани сабабли бадиий асарни идрок 
этишнинг индивидуаллиги ва ҳар хиллиги бўғиб келинди, ундаги жонли 
субъектив мазмунни кўриш имконияти йўқотилгани эса адабиётга 
қизиқишни кескин сусайтириб юборди. Ҳозирги адабиёт ўқитиш кечимида 
бадиий асарга татбиқан талабаларда, ҳатто, нотўғри бўлсада, ўз хусусий 
талқинига ҳуқуқ борлиги тан олиниши билан бирга, ҳар қандай талқин ҳам 
тўғри ва бадиий асар моҳиятига мувофиқ бўлавермаслигини сингдириш 
муҳимдир.
Машҳур 
назариётчи 
олим 
В. 
Хализев 
турли 
савиядаги 
интерпретацияларни илмий қиммати ва аҳамиятига кўра мутлақо бир-
бирига тенг ва ҳаққоний деб ҳисобламагани ҳамда бадиий асар талқинида 
субъективизмнинг яроқсизлигини кўрсатгани ҳолда бадиий асар 
талқинларидан фақат биринигина тан олиш амалиёти ҳам ўта хавфли 
эканини қайд этади. Олим Потебня билан Скафтимовларнинг кескин 
қарама-қарши ёндашувлари ўртасидаги олтин оралиқни топиш мақсадида 
айни бир бадиий асарнинг илмий бенуқсон ва ишончли талқинлари 
“диапазони” – кўлами тушунчасини илгари суради. Олим талқин диапазони 
тушунчаси ҳақида: “