Бадиий таҳлил асослари

юнонча exegetika – 
тушунтираман
), деб аталган. Антик замондаёқ диний битиклар билан бирга 
эски адабий қўлёзмалар ҳам эксегез қилинган, яъни тушунтирилган. 
Экзегетика 
“
ташқаридан
”, 
“
дан
” 
маъноларини 
ифодалаш 
учун 
қўшиладиган -
экз 
(
ех
) олд қўшимчаси шарҳловчининг матндан ўзича маъно 
чиқармоқчи эмаслигини, балки матннинг ўзидан табиий равишда, мантиқан 
келиб чиқадиган маънонигина англатмоқчилигини билдирган. Бу билан 
эксегет қилинган маъно тафсирчининг шахсий-субъектив фикри эмас, балки 
матннинг ўзидан объектив тарзда келиб чиққан қараш экани таъкидланган.
Инсоният жамиятида бадиий адабиёт тараққий этиб боргани сари уни 
таҳлил қилиш амалиёти ва илми ҳам ривожланди. Антик даврлардаёқ фақат 
илоҳий битикларнинг қадимги қўлёзмаларинигина эмас, балки ўша замонда 
яшаётган ижодкорлар томонидан яратилган бадиий матнларни ҳам шарҳлаш 
эҳтиёжи пайдо бўлди. Чунки ҳар қандай кўркам адабий яратиқ ўзига хос 
табиатга эга экани сабабли ҳаммага ҳам тушунарли бўлавермас эди. Айни 
вақтда жамият аъзолари орасида дунёга келган бадиий матнни тушунишга 
эҳтиёж сезадиган алоҳида қатлам юзага келган бўлиб, у муайян иқтисодий, 
сиёсий, маънавий таъсир кўрсата оладиган кучга ҳам эга эди. Натижада, 
Кунботишнинг ўша даврдаги энг мутараққий давлатлари бўлмиш 
Юнонистон ва Римда бадиий матнни ўрганиш текширишнинг ҳерменевтика 
ва интерпретация каби йўналишлари дунёга келди.
Кунботиш элларида бадиий асарга интерпретацион ёки ҳерменевтик 
йўсинида ёндашиш муайян такомиллашишлар билан ҳозирга қадар ҳам 
давом этибгина қолмай, ҳатто, Кунчиқиш ўлкаларига ҳам бир қадар ёйилиб 
бормоқда.
Кунботиш юртларида, умуман, санъатни англаш ва изоҳлаш йўсини, 
хусусан, бадиий яратиқни текширишнинг универсал ҳамда кўп қиррали 
усули сифатида интерпретация алоҳида ўрин тутади. Интерпретация илоҳий 
ва бадиий матнни ўрганиш ҳамда изоҳлашга татбиқан антик даврлардан 
буён қўлланиб келинган ёндашув тарзи бўлиб, “
талқин қилиш, 
тушунтириш
” маъноларидаги лотинча 
interpretatio 
сўзидан олиниб, бадиий 
асарни талқин қилиш, унинг ғояси, маъноси ёки концепциясини англаб 
етишга, асар мазмунини қайта яратишга қартилган фаолиятни билдирган
1
. 
1
Литературный энциклопедический словарь. –Москва. “Советская энциклопедия”, 1987. С. 127. 

---

213 
Атама сифатида эса а) “
бирор нарсани талқин қилиш
, 
тушунтириш;
” б) 
бирор асар ёки санъаткорни ижодий жиҳатдан изоҳлаш
маъноларини 
билдиради
1
. Дастлабки даврларда бу атама 
адабий асарнинг бирламчи 
маъноси, ғояси ва концепциясини англаб, тушунтириш ҳамда уни бирор-бир 
шаклда қайта яратиб беришга қаратилган илмий фаолиятни 
англатган. 
Бугунги кунда у кўпроқ бадиий асар моҳиятини турли йўсинда талқин 
қилиш, изоҳлаш усули маъносида қўлланилади.
Вужудга келган даврда интерпретация асосан бирор асарнинг 
мазмунини замондошларга мослаб аслидагидайқайта яратиб беришга 
қаратилган фаолиятни ифодалаган. Ҳозирга келиб, бадиий мазмунни 
интерпретация қилиш, яъни қайта яратиш асосан уч йўл билан амалга 
оширилиши кўзда тутилади. Биринчи йўл бирор бадиий асарни илмий 
тадқиқ этишни кўзда тутиб, 
мантиқий-тушунчавий 
интерпретация 
дейилади ва битикни адабиётшунослик ёки адабий синчилик асари тарзида 
қайта 
яратишни 
англатади. 
Иккинчи 
йўл 
лирико-публицистик 
интерпретация бўлиб, бирор кўркам асар матнини ҳиссиёт қоришиқлигида 
эссе шаклида қайта яратишни билдиради. Учинчи йўл