Badiii til

Badiii til - ,, ^ _ i bat makolasvda badiii adabiet ti-
li(badiiy nugk, ritmik-intonatsion vositalar, kompozi-
siya)da badiiy suz d a kiluvchi rol uynashini ux^iradi.
“Adabiyotning birinchi elementa — tildir. Til — adabiyotning
asosiy kurolidir, xayot xodisalari faktlar bilan
birga uning materialidir1.
Adabiy asarda x,ar bir suz olmosdek tovlanishi, mar-
variddek zebolanishi lozim. X,azrat Navoiyga kulok, tu-
taylik-a: ulug shoirimiz shunday deydilar:
Suz ryxapHFa erur oncha sharaf,
Kim bula olmas anga gavxar sadaf.
Turt sadaf gavxarining durji ul,
Yeggi falak axtarining burji ul...
Donau dur suzni afsona bil,
Suzni jaxon baxrida durdona bil...
Borcha kungul durji aro javxar ul,
Borcha okiz xUKKasida gavxar ul...
Til bu chamonning varakilolasi,
SUz durlaridin bulubon jolasi.
Til badiiy adabiyotda xarakterlar va manzaralar yara-
tish kurolidir2. Shunga kura, adabiyot — suz orkali badiiy
tasvirlash san’atidir.
Badiiy asar tilining kdtor xarakterli xususiyatlari
bor. Shulardan ba’zi birlarini eslab utamiz.
1. Adabiy asar tili (xikoyachi — muallif va personaj
nutkl) tipnklashtnrilgan. ya’ni umumlashtirilgan va in-dividuallashtirilgan tildir. “Garchi bu til mednatkash
ommaning suzlashish tilidan olingan bulsa-da, — deb ukti-
radi M. Gorkiy, — Uzining bosh manbaidan tamomila
fark; k;iladi. Chunki, tasvirlash yuli bilan ta’riflar
ekan, yozuvchi uzaro suzlashishda ishlatiladigan barcha ta-
sodifiy, vaktincha kirib kelgan, mantik;siz, fonetik
jidatdan buzuk,, turli sabablarga kura asosiy “talabga”,
ya’ni umumxalk, tili tuzilishiga tugri kelmaydigan suzlar-
ni olib tashlaydi. Uz-uzidan ma’lumki, jonli til yozuvchi
yaratgan odamlar tilida krladi, albatta, lekin shunday
bulsa dam, juda kam tasvirlanayotgan odam xarakterini
yanada burttirib, jonli k;ilib kursatishga loyik; mikdor-
da krladi”1.
Demak, yozuvchi uz asari uchun umumxalk, tili lutati xa-
zinasidan suz olishda san’atning tipiklashtirish konu-
niyatiga amal kilar ekan, ana shundagina daki^iy san’at
asari paydo buladi. Shunisi dam e’tiborliki, dar bir
yozuvchi asarida suz kullash jarayonida dam uz uslubini na-
moyon kiladi — natijada bir yozuvchining tili ikkinchi
yozuvchining tilida ozmi-kupmi farklanib turadi. Masa-
lan, Oybek romanlari tilida epiklikka, liriklikka mo-
yillik sezilib tursa, A.K^edor asarlari tilida esa ki-
noyalar, kesatik^ar, krchiriklar kup uchraydi — unda x,aj-
viylikka moyillik bor va *okazo.
2. Chinakam san’at asarlari tili xalschillik rux;i bilan
sugorilgan buladi. Boshsacha ^ilib aytganda, san’at
asarida kullanilgan xar bir suz, jumla, maxsus leksik
resurslar va tasvir vositalari, poetik figuralar, suz
Uyinlari va dokazolarda ifodalangan fikrlar kitobxon-
lar ommasiga tushunarli bulishi — yozuvchi xal^ning di-
lidagi, tilining uchidagini topib aytishi, xal k, ru^i kay-
fiyatlarini, orzu-umidlarini ifodalashi kerak. Buning
uchun yozuvchi, albatga, kitobiy til va uslubdan krchishi,
jonli xal k, tili va uslubiga yakinlashishi lozim. Ijod-
kor xal k, dilining dakik,iy tarjimoni bulsagina uning
asarlari tilida xal^chillik ani^ sezilib turadi. Xalk
mak;ollari, matallari, aforizmlari, iboralaridan mo^irona foydalanish asar tilining xalk;chilligini oshira-
di. Xamza, Fitrat, Ch^lpon, A. Kodiriy, X- Olimjon,
Oybek, A. Kadar, Yo. Gulom, M. Shayxzoda, Usmon Nosir,
O. Yakubov, P. K,odirov, A. Oripov, E. Boxidov kabi suz
ustalari asarlari tilida shu xolat k>?zga yak^ol tashlanib
turadi.
Yozuvchi adabiy asar tilining xalk,chilligiga kupincha
“jonli xalk, tili ok^midan eng utkir, eng muvofik,, ba-
ma’nisini tanlab olib” (M. Gorkiy), uz urnida mayorat
bilan ishlatish orщali erishadi. Bu fikrlar, asosan, za-
monaviy asarlar tilining xal^chilligiga tegishlidir.
Tarixiy va tarixiy-inkilobiy mavzudagi asarlar tilida
xalk,chillikka erishishning birmuncha k^shimcha k^yinchi-
liklari bor. Chunki, bu xil asarlar tilida, birinchidan,
muayyan davrning ruxi aks etishi va, ikkinchidan, xozirga
zamon kitobxonlariga tushunarli b^lishi lozim. Ana shun-
dagina asar tilida xalkchillik ruxi ufurib turadi. Bu
masalada Oybekning “Navoiy” romanining tili ustidagi
tajribalari goyatda ibratlidir. “Men Navoiy tili kud-
ratini, guzalligi va xusnini tula kursatishga tirishdim,—
deb ta’kidlaydi Oybek.— Uning tilidagi ayrim utkir,
moxir, salmosli ifodalarni, Navoiyga xos terminlar va
shakllarni ishlatdim. Navoiyning york^n she’rlaridan,
sodial motivlaridan jinday kiritdim. Xonlar, podshox-
lar, vazirlar, beklarning dabdabali ifodalarini, ruxo-
niylarning forsiy va arab suzlariga gark, bulgan, bezal-
gan usullarini kursatdim. Xalk^ing ma’noli, boy, original,
jonli, uziga xos ravshan tilini kursatdim. Buning
uchun, albatta, u davr adabiyotini, xayotini, xalk; tilini
chukur, mufassal urganishga tirishdim. Yozuvchilar tilni
xalkdan urganishlari lozim. Xalk; tili ajoyib uchirma-
lar va xochirikdarga boy, bitmas-tuganmas asl manbadir”1.
“Utgan kunlar”, “Mexrobdan chayon”, “Navoiy”, “Ulugbek
xazinasi”, “Me’mor”, “Yulduzli tunlar”, “Avlodlar
dovoni”, “KUxna dunyo” romanlari tilining xalk,chilli-
gini ta’minlashda mualliflar xuddi shu usuldan foyda-
lanishgan deb dadil aytish mumkin.