Babayeva d. R

2-jadval)

Tevarak-atrofni  o ‘rganishda  (tarbiyachilar  yoki  ota-onalar  to­

m onidan)  bolalar  shunchaki  kuzatmasliklari,  balki  predmetlami 

ularning  qismlari,  elementlarini  k o ‘rib, jarayonlar,  hodisalami  idrok 

eta borib, ular to ‘g ‘risida mulohaza yuritishlari ham lozim. Bunga eri- 

shish  uchun  tarbiyachi  oldiga  qiyoslash,  taqqoslash,  ajratish,  umum- 

lashtirish,  ahlil  qilish  va  boshqa  shu  kabi  usullardan  foydalanish 

vazifasi qc-  yiladi.  Bundan tashqari,  о ‘rganish jarayonida) m aktabga­

cha  katta  yoshdagi  bolalarni  mehnatning  ular  uchun  qulay  b o ‘lgan 

turlari  (ariqchalam i  tozalash,  daraxtlar  tagini  yumshatish,  gullami 

parvarish qilish)ga jalb qilish muhimdir. Bunday yondashuv shu bilan 

b og‘liqki,  inson biron narsani  o ‘z qo ‘li  bilan  bajarsa,  uni  k o ‘proq va 

to ‘laroq  esda  saqlaydi.  M azkur  usul  bilan  maktabgacha  katta  yosh­

dagi  bolalam ing  bog‘lanishli  nutqidagi  kamchiliklar  narsa-predmet- 

lam ing nomlarini so‘zm a-so‘z va eslash orqali  to ‘ldiriladi.

M aktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish ko ‘p ji­

hatdan quyidagi narsalarning to ‘g ‘ri hal etilishiga bog‘liq:

-   nutqni  rivojlantirishga  doir  didaktik  materiallar  (tarbiyachi  va 

ota-onalam ing  m a’lum  m aqsadga  qaratilgan  nutqi,  bolalarga  o ‘qib 

yoki  aytib beriladigan ertaklar, qo‘shiqlar, hikoyalar);

-   ta ’limning didaktik materiallam i  o ‘zlashtirish uchun foydalani- 

ladigan metod va usullari;

-   ta ’limni tashkil  etish (tevarak-atrof obyektlarini  saralash,  shun- 

ga b og‘liq nutq o ‘stirishni rejalashtirish).

60

---

-   o ‘quv materialining mazmuni,  uni  o ‘rganishning ayrim usullari 

hamda  ularga  tegishli  tamoyillarga  tayanib,  tarbiyachi  nutq  o ‘stirish 

bilan bog‘liq bo ‘lgan barcha ishlam i rejalashtirmog‘i zarur.

Biz  ayni  muammoga  oid  tadqiqot  ishlari  olib  borish  jarayonida 

nutq  o ‘stirish  borasida  quyidagi  didaktik  tamoyillarga  tayanib  ish 

ko'rish yaxshi natija beradi degan xulosaga keldik:

-   nutq  organlari  ham da  q o ‘lni  o ‘rgatish  uchun  nutq  materialini 

tushunish;

-   nutq  ahamiyatini  tushunish  hamda  leksik  va  grammatik 

ko‘nikmalami rivojlantirish;

-   nutq  ifodaliligini  baholash.  Buning  uchun  maktabgacha  yosh­

dagi  katta  bolalarda  muayyan  hissiyotni  rivojlantiradigan  didaktik 

materiallami  tanlash maqsadga muvofiqdir;

-   ona  tilig a  m u h a b b at  tu y g ‘u sin i  riv o jlan tirish   tam o y ili  (bu 

o ‘rinda  b o lalarg a,  xusu san,  n u tq d a   ona  tili  fak tlarin i  q o ‘llash 

a n ’anasini  o ‘zlash tirish   b o ‘y ic h a   t a ’lim ni  tashkil  etish  n azarda 

(utiladi);

m uayyan  m avzuga  oid  yozm a  nutqni  o g ‘zaki  nutq  bilan  qi- 

yoslash;

-   nutqning asta-sekin boyib borishi.

2. 

«Bolajon»  tayanch  dasturida  bolalar  nutqini  rivojlanti­

rishning  ilmiy  asosi. 

M aktabgacha  yoshdagi  bolalar  rivojlanishiga 

qo‘yiladigan  Davlat  talablari  2008-yil  28-sentabrdagi  XTV  hay’at 

yig'ilishining  10/4  qarori  bilan  tasdiqlangan.  Bu  Davlat  talablarini 

amaliyotga joriy etish zarurati 0 ‘zbekiston Respublikasi Xalq ta ’limi 

vazirligi  Maktabgacha  ta ’lim  muassasalari  xodimlarini  qayta  tay­

yorlash  va  malakasini  oshirish  Respublika  o ‘quv-metodik  Markazi 

«Bolajon» tayanch dasturining ishlab  chiqilishiga sabab b o ‘ldi.

«Bolajon» tayanch dasturi yangi takomillashtirilgan dasturning 

maqsad,  vazifasi 

bugungi  Davlat  va  jam iyat  boshqaruvining  erkin- 

lashuvi  sharoitida,  fuqarolik jamiyatining  bo‘lg‘usi  shaxslarini  barka- 

mol  qilib  kamolga  yetkazishga  b o ‘lgan  talab  va  ehtiyojini  qondirish, 

amaldagi «Uchinchi mingyillikning bolasi»  tayanch dasturining sama­

rali  mazmun-mohiyatini  saqlab  qolgan  holda,  maktabgacha  yoshdagi 

bolalarni yangi Davlat talablari asosida tarbiyalashga qaratilgan.

61

---

Dastur  mazmuni  bolalarda  ilk  bora  milliy  o‘zlikni  anglash 

tuyg‘usini  shakllantirish,  milliy  urf-odatlar,  milliy  va  umummilliy 

qadriyatlarga hurmat-ehtiromm kuchaytirish maqsadini ko‘zda tutadi.

Ushbu dastur 0 ‘zbekiston Xalq ta’limi vazirligi YUNISEF xalqaro 

tashkiloti  bilan  hamkorlikda  o‘tkazgan  uch  bosqichlik  tajriba-vali- 

datsiya sinovlaridan samarali o‘tgan.

«Bolajon»  tayanch  dasturi  bugungi  kunda  maktabgacha  ta’lim 

sohasining  barcha  yo‘nalishlari  ushbu  me’yoriy  hujjatlar  bilan 

ta’minlanganligi  va  ular  XTVning  elektron  saytlarida  yoritilganligi 

bois, yangi tayyorlangan takomillashtirilgan nashrga ushbu hujjatlar 

kiritilmadi.

«Bolajon»  yangi  tayanch  dasturi  yaxlit  holatda,  to‘ldirish  va 

qo‘shimchalar bilan  12 bosma taboqni tashkil etadi.

«Bolajon»  yangi  taomillashtirilgan tayanch  dasturi  maktabgacha 

yoshdagi  bolalarga  4  yo‘nalish  3  bosqichda  ta’lim-tarbiya  berish 

maqsadini ko‘zda tutgan:

1. Jismoniy rivojlantirish, o‘z-o‘ziga xizmat va gigiyena.

2. Ijtimoiy-hissiy rivojlantirish.

3. Nutq, o‘qish, savodga tayyorgarlik.

4.  Bilish jarayoni,  atrof-olam to‘g‘risidagi bilimlarga ega bo‘lish 

va uni anglash.

«Bolajon»  tayanch dasturi  zamonaviy pedagogik-psixologik tad- 

qiqotlar uch  yoshgacha  bo‘lgan  davr,  uch  yoshdan besh yoshgacha 

va besh yoshdan yetti yoshgacha bo‘lgan bolalar psixik va yosh xu- 

susiyatiga  ko‘ra  bir-biriga  yaqinligini  ilmiy  asoslagan.  Tahlillarga 

tayanib, yangi dasturda tug‘ilgandan 24 oygacha bo‘lgan rivojlanish 

davrlari (ilk yosh) oylar kesimida, I kichik (2-3 yosh), II kichik (3-4 

yosh),  o‘rta  (4-5  yosh),  katta  (5-6  yosh),  maktabga  tayyorlov (6-7 

yosh) qilib belgilandi.

Tug‘ilgandan  yetti  yoshgacha  bo‘lgan  davrlaming  xususi­

yatlari tavsifi  har bir yosh davr ta ’lim-tarbiyasiga qo‘yiladigan 

talablar yoritilgan bandlar boshiga joylashtirildi.  Bu dasturdan 

foydalanishda har bir yosh davr, uning o ‘ziga xos xususiyatlari - 

ga taalluqli m a’lumotlar bilan yaxlit bir bandda tanishib chiqish 

imkoni mavjud.

62

---

«Bolajon» yangi tayanch dasturida jismoniy rivojlanish,  salomat- 

lik, madaniy-gigiyenik malakalar yo‘nalishi bo‘yicha asosiy harakat­

lar alohida yoritildi va ular quyidagicha tartiblandi:

Asosiy  harakatlarga  doir  mashqlar;  (Yurish,  yugurish,  sakrash, 

dumalatish,  irg‘itish,  ilib  olish,  emaklash,  tirmashish,  muvozanatni 

saqlash, velosiped haydash).

«Bolajon»  tayanch  dasturida  umumrivojlantiruvchi  mashqlarga 

oid:  (Yirik motorikani rivojlantirish,  mayda qo‘l motorikasini rivoj­

lantirish,  sensomotorikani  rivojlantirish  bo‘limlari  alohida  yoritildi 

(«Sensomotorika» -  senso va motor so‘zlarining birgalikdagi ifodasi 

bo‘lib, lotincha «sensus» - sezish, «motor» - harakat, birgalikda nozik 

harakatlami sezish ma’nosida qo‘llanadi).

Oyoq uchun mashqlar;

Gavda uchun rivojlantimvchi mashqlar;

Chiniqtirish va sog‘lomlashtirish;

Ertalabki badantarfriya;

Saflanish va qayta saflanish;

Sport mashqlari;

Raqs mashqlari;  i 

Harakatli o‘yinlar.

«Bolajon»  yangi  tayanch  dasturida  ta’limiy,  voqeaband-ijroli, 

harakatli,  teatrlashtirilgan  о‘yin  faoliyatlarini  har bir yosh  bosqichi 

uchun alohida « 0 ‘yir « bandida mustaqil bayon etish ko‘zda tutilgan. 

Madaniy-gigiyenik malakalar alohida bandlarda yoritilgan: 

taxminiy kun tartibi; 

uxlash gigiyenasi; 

shaxsiy gigiyena; 

ovqatlanish gigiyenasi;

madaniy-gigiyenik  ko‘nikmalami  egallash  va  o‘z-o‘ziga  xizmat 

qilish;

o'ziga xos gigiyena; 

shikastlanishning oldini olish bandlari.

«Bolajon»  tayanch dasturida ijtimoiy-hissiy rivojlanish vazifasi 

mustaqil yo‘nalish sifatida dasturga ilk bor kiritildi. Uning maqsadi 

bolada milliy o‘zlikni anglash, o‘zi va o‘zgalar shaxsini hurmat qi-

63

---

lish,  his-tuyg‘ulami  ifodalash,  kattalar  va  tengdoshlari  bilan  mu- 

loqotda  milliy  qadriyatlarimizga  xos  muomala  odobiga  tayanishni 

tarbiyalashdir.

Bu  bolaning  ijtimoiy  hayotga  moslashuvi  bilan  bog‘liq  bo‘lib, 

bo‘Ig‘usi barkamol shaxs ega bo‘lishi zarur boigan fazilatlarni tarbi­

yalashda poydevor bo‘lib xizmat qiladi.

«Bolajon» tayanch dasturida ijtimoiy-hissiy rivojlanish yo‘nalishi:

Ijtimoiy rivojlantirish (kattalar va tengdoshlari bilan muloqot);

Hissiy rivoj lanish (bolaning «men» konsepsiyasi va his-tuyg‘ularini 

ifodalashi)ni o‘z ichiga olgan. Yangi dasturda nutq, o‘qish va savodga 

tayyorlash yo‘nalishi alohida, keng ochib berilgan. Ular quyidagicha 

tartiblangan:

Nutq (Uning ekspressiv va impressiv muloqot turlari).

0 ‘qish va savodga tayyorlash:

Badiiy adabiyot bilan tanishtirish.

Bunda ilk bora bolani harflar bilan tanishtirish, bo‘g‘inlab o‘qish 

va o‘z ismini bosma harflarda yozish vazifasi kiritilgan.

«Bolajon»  tayanch  dasturida  bilish  jarayoni,  atrof  olam 

to ‘g ‘risidagi  bilimga  ega  bo‘lish  va  uni  anglash  yo‘nalishiga 

quyidagilar:

elementar matematik tasawurlar (Son va sanoq, kattalik, geometrik 

shakllar, tevarak atrofda mo‘ljal olish, vaqtni chamalash, qurish-yas- 

ash, ta’limiy o‘yin va mashqlar);

atrof olam to‘g‘risidagi bilimga ega bo‘lish va uni anglash (Ona 

Vatan  va  tevarak  atrof,  buyuk  siymolar,  kattalar  mehnati,  trans­

port vositasi, buyumlar haqida bilimlar, jonli va jonsiz tabiat, yer 

kurrasi to ‘g‘risida tasaw ur);

tasviriy faoliyat;

musiqa;

o‘yin faoliyati (ta’limiy, harakatli, voqeaband-ijroli, teatrlashtiril- 

gan o‘yinlar) keng yoritilgan.

«Bolajon»  tayanch  dasturining maqsadi» Maktabgacha  yoshdagi 

bolalar  rivojlanishiga  qo‘yiladigan  davlat  talablari»ning  bajarilishi- 

ga erishishdan, ya’ni  maktabga jismonan sog‘lom,  aqlan va ma’nan 

yetuk, jamiyatning turli a’zolari bilan muloqotda bo‘la oladigan, bor-

64

---

liqni  aniq  idrok  etadigan,  hayotga  ijtimoiy jihatdan  moslashuvchi, 

Umummilliy  qadriyatlarimizni  qadrlaydigan,  shuningdek,  mustaqil 

V# ongli yashaydigan bolani tayyorlashdan iborat.

«Bolajon»  tayanch  dasturining  vazifasi  bolalarni jismoniy,  aqliy 

hamda 

ijtimoiy-hissiy jihatdan kamol toptirish va ulaming sog‘lig‘ini 

muhofaza 

qilish;  bolalarning  erkin  fikrlash,  ijodiy  qobiliyatlarini 

rivojlantirish, 

axloqiy  va  ma’naviy jihatdan barkamol,  shuningdek, 

kelajakda 

mustaqil va ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga 

yetkazish 

uchun shart-sharoitlar yaratishdan iboratdir.

Dasturda  bolalarni  rivojlantirish  va  maktabga  tayyorlash  davri