Babayeva d. R

tabgacha ta’lim muassasasining roli. Maktabgacha ta’lim muas­

sasalarida  bolalar  nutqini  rivojlantirish  ishlara  tegishli  dastur 

asosida  amalga  oshiriladi, jnazkur  dasturda  atref-olam  haqidagi 

bilimlar  doirasi,  tegishli  lug‘at  hajmi  hamda  bo  alarning  har  bir 

yosh bosqichida o ‘zlashtirishlari lozim bo‘lgan m-itqiy mahorat va 

ko‘nikmalari  belgilab  qo‘yilgan  bo‘lib,  u  muayyan  shaxs  sifatla- 

rini  tarbiyalashni  ko‘zda  tutadi  (masalan,  dialo.gik  nutqni  rivoj­

lantirishda  dastur  kirishimlilik,  xushmuomalalik,  bosiqlik  kabi 

sifatlami  tarbiyalash  zarurligini  ta’kidlaydi).  Nutqni  rivojlanti­

rish  dasturi  ham,  umuman  olganda,  xuddi  «Maktabgacha  ta’lim 

muassasalarida  tarbiyalash  va  ta’lim  berish  dasturi»  kabi  ilmiy 

asoslarga  qurilgan.  U  butun  mazmuni  bilan  maktabgacha  ta’lim 

nazariyasini  amalga  oshirishga,  ya’ni  bola  shaxsini  har  tomon- 

lama  rivojlantirishga  yo‘naltirilgan.  Dastur  asosini  psixologiya 

va  turdosh  fanlarning  bolaning  og‘zaki  nutqni  egallab  olganligi 

hamda  bilish  faoliyatining  o‘ziga  xosligi  haqidagi  ma’lumotlar 

tashkil etadi, bu esa turli yosh bosqichlarida bolalarga nisbatan ta- 

labning hajmi  va izchilligini belgilaydi.  Shuningdek,  dastur bola­

ning rivojlanishida faoliyatning yetakchi ahamiyatga ega ekanligi

216

---

haqidagi muhim pedagogik qoidani  hisobga olgan holda tuzilgan, 

shuning  uchun  nutqni  rivojlantirish  dasturi  turli  faoliyat  turlari 

(o‘yinlar, mashg‘ulotlar, mehnat va boshq.) bilan taqqoslangan.

Dastumi  o‘rganishni  nutqni  rivojlantirishning  asosiy  vazifalarini 

eslatib  o‘tish  bilan  boshlash  mumkin.  So‘ngra bitta  guruh  misolida 

ushbu  asosiy  vazifalaming  mazmuni  qandayligini  va  u  dastum- 

ing  qaysi  bo‘limlarida  uclirashini  ko‘rsatish  zarur.  Yuqorida  qayd 

etilgan jamoaviy  muhokama  singari  tarbiyachiga  boshqa  yosh  gu- 

ruhlari  dasturlarining matnLarini  o‘rganib  chiqish taklif etiladi. Nav- 

batdagi  mashg‘ulotda dasturiy materialni  alohida vazifalar bo‘yicha 

qiyosiy  tahlil  qilish  o‘tkaziladi,  materialni  yosh  guruhlarida  izchil 

ravishda  murakkablashtirib  borish  qayd  etiladi.  Maktabgacha  tar- 

biya  sohasi  xodimiga  dastumi  yakka tartibda  va  ayni  paytda jamoa 

bo‘lib  o‘rganishga  to‘g‘ri  celadi.  Maktabgacha  ta’lim  muassasasi 

mudirasi  yoki  katta  tarbiyachi  har  yili  sentabr  oyida  tarbiyachilar- 

ning  o‘z yosh  guruhlari  ucl un  dastuming  tegishli  talablarini  ajratib 

olishlari,  ulami  o'zlarining yosh  guruhlariga moijallangan  dasturiy 

talablar bilan ko‘rgazmali  t  qqoslash,  aralash  guruhlar  dasturi bilan 

ko‘rgazmali taqqoslash uchsin nutqni rivojlantirish dasturini tarbiya- 

chilar ishtirokida jamoaviy iiuhokama qilishni o‘tkazishlari lozim.

Maktabgacha  yoshdagi  iolalar  rivojlanishiga  qo‘yiladigan  Dav- 

lat talablarining asosiy yo‘nalishlaridan biri nutq,  o‘qish va savodga 

tayyorgarlikdan iboratdir. Bu umumiy vazifa -

«Nutq,  o‘qish  va  savodga  tayyorgarlik»  quyidagi  maxsus  vazi- 

falardan iborat:

-   nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash,

-   lug‘atini boyitish,

-   mustahkamlash va faollashtirish,

-   nutqning grammatik to‘g‘riligini takomillashtirish,

-   og‘zaki nutqni shakllantirish,

-   ravon nutqni rivojlantirish,

-   savodga tayyorlash.

Maktabgacha yoshdagi  bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat 

talablarining tayyorlov guruhdagi nutq, o‘qish va savodga tayyorgar­

lik  yo‘nalishining  asosiy vazifalari:  bolaning  til  to‘g‘risidagi  tasav-

217

---

vur  va  bilimlarga  ega  (antonim  va  sinonimlami  topa  oladi),  o‘qish 

va yozish malakalarini shakllantirishdan iborat. Bola o‘z ona tilining 

fonetik  grammatik  tuzilishini  biladi,  so‘zlardagi  birinchi  tovush­

lami  bo‘g‘inlab  o‘qiydi,  alifbeni  biladi  deb  belgilangan.  Bu  vazi- 

falami  bajarish  uchun  tayyorlov  guruhida  yil  davomida jami  72  ta 

mashg‘ulot o‘tkaziladi.  Shulardan 36 tasi bolalaming  og‘zaki nutqi­

ni  o‘stirish  bo'yicha,  36  tasi  savodga  tayyorlash  bo'yicha  bo'ladi. 

Mashg‘ulotlaming davomiyligi 25-30 daqiqa.

Og‘zaki nutqini o‘stirish bo‘yicha o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda 

asosan, bolalaming og‘zaki nutqini o‘stirish bilan birga nutqni gram­

matik tomondan to‘g‘ri shakllantirishga:

-   nutqning  morfologik  va  sintaksis  tomonlarini  shakllantirishni 

davom ettirish;

-   sodda va qo‘shma gaplar tuzish, bunda barcha so‘z turkum- 

laridan  foydalanishga  o ‘rgatish,  bolalami  gapirganda  sonni 

otga,  sifatni  otga,  sifatni  fe’lga  to‘g‘ri  >shlatish  malakalarini 

takomillashtirish;

-   tovush va so‘zlami to‘g‘ri talaffuz etishga, ravon gapirishga;

-   mustaqil  hikoya  qilishga  e’tibor  beriiadi.  Og‘zaki  nutqini 

o'stirishda  mustaqil  hikoya  qilishga  o ‘rgatish  katta  o‘rin  egal- 

laydi:  bolalalami  o‘z  hayotlarida  uchragan voqealar,  suratlarga 

qarab,  tarbiyachining  taklif  qilgan  mavzusi  asosida  hikoyalar 

tuzishga  o ‘rgatiladi.Tayyorlov  guruh  bolalarining  hikoyalari 

mazmunan  bog‘langan,  ma’lum  izchillikda,  grammatik  tomon­

dan to‘g‘ri tuzilgan bo‘lishi kerak.

Xalqning  boy  intellektual  merosi  va  umumbashariy  qadri- 

yatlar  asosida,  zamonaviy  madaniyat,  iqtisodiyot,  fan-texnika 

va  texnologiyalarning  yutuqlari  asosida  kadrlar  tayyorlashning 

mukammal  tizimini  shakllantirish  0 ‘zbekiston  taraqqiyotining 

muhim shartidir.

Maktabgacha ta’lim bolaning sog‘lom, har tomonlamakamoltopib 

shakllanishini  ta’minlaydi,  unda  o‘qishga  intilish  hissini  uyg‘otadi, 

uni muntazam ta’lim olishga tayyorlaydi. Maktabgacha ta’lim maqsa­

di va vazifalarini ro‘yobga chiqarishda mahallalar, jamoat va xayriya 

tashkilotlari, xalqaro fondlar faol ishtirok etadi.

218

---

Maktabgacha  ta’limni  rivojlantirish  uchun  quyidagilami  amalga 

oshirish lozim bo‘ladi:

•  malakali  tarbiyachi  va  pedagog  kadrlarni  ustuvor  ravishda 

tayyorlash;

•  maktabgacha  ta’limning  samarali  psixologik-pedagogik  us- 

lublarini izlash va joriy etish;

•  molalami oilada tarbiyalashni tashkiliy, psixologik, pedagogik 

va uslubiy jihatdan ta’minlash;

•  mamonaviy  o‘quv-uslubiy  qo‘llanmalar,  texnik  vositalar, 

o‘yinchoqlar va o‘yinlar yaratish hamda ulami ishlab chiqarish;

•  maktabgacha  yoshdagi  bolalarni  xalqning  boy  madaniy-tari- 

xiy  merosi  va  umumbashariy  qadriyatlar  asosida  ma’naviy- 

axloqiy jihatdan tarbiyalash uchun shart-sharoitlar yaratish;

•  maktabgacha  ta’lim  muassasalarining  har  xil  turlari  uchun 

turli variantlardagi  dasturlami  tanlab  olish,  maktabgacha  tar- 

b yaning  barcha  masalalari  bo‘yicha  malakali  konsultatsiya 

xizmati ko‘rsatish imkoniyatini yaratish;

• 

rraktabgacha  tarbiya  va  sog‘lomlashtirish  muassasalari 

tarmog‘ini  qo‘llab-quwatlash  va  rivojlantirish  mexanizmini 

ishlab chiqish kabi vazifalami maqsad qilib qo‘yadi.

Shunmgdek,  0 ‘zbekiston  Respublikasida  maktabgacha  ta’lim 

to‘g‘risidagi  Nizomda  maktabgacha  ta’limga  alohida  urg‘u  berilib, 

maktabgacha ta’lim uzluksiz ta’lim tizimining boshlang‘ich turi hisob- 

lanadi  hamda  O'zbekiston  Respublikasining  «Ta’lim  to‘g‘risida»gi 

Qonuni, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablari asosida tashkil eti­

ladi, deyilgan.

Maktabgacha  ta’lim,  bola  6-7  yoshga  yetguncha  oilada  hamda 

davlat va nodavlat (davlatga qarashli bo‘lmagan) maktabgacha ta’lim 

muassasalarida amalga oshiriladi.

Maktabgacha ta’limning asosiy  vazifalari  quyidagilar deb  bel- 

gilanadi:

•  bolalarni  xalqning  boy  milliy,  madaniy  tarixiy  merosi  va 

umumbashariy qadriyatlar asosida aqliy va ma’naviy-axloqiy 

jihatdan tarbiyalash;

•  bolalarda milliy g‘urur, vatanparvarlik hislarini shakllantirish;

219

---

• 

maktabgacha  yoshdagi  bolalarda  bilim  olish  ehtiyojini, 

o‘qishga  intilish  mayllarini  shakllantirib,  ulami  muntazam 

ravishdagi ta’lim jarayoniga tayyorlash;

• 

bolalaming tafakkurini rivojlantirish, o‘zining fikrini mustaqil 

va erkin ifodalash malakalarini shakllantirish;

• 

bolalaming jismoniy  va mhiy  sog‘ligini  ta’minlash kabilami 

o‘z oldiga maqsad qilib belgilaydi.

Maktabgacha ta’lim muassasalarining yasli va maktabgacha ta’lim 

yoshidagi bolalar guruhlariga bir xil yoshdagi, shuningdek, turli yosh­

dagi bolalar qabul qilinishi mumkin.

Guruhlardagi bolalar soni quyidagicha belgilanadi:

• 

1  yoshdan 2 yoshgacha -  10 ta.

• 

2 yoshdan 3 yoshgacha -  15 ta.

• 

3 yoshdan 6-7 yoshgacha -  20 ta.

• 

Turli yoshdagi guruhlarda 15 ta.

Maktabgacha  ta’lim  muassasalari  faoliyati  hududlarining  de- 

mografik,  ij'timoiy-iqtisodiy va boshqa xususiyatlarini hisobga olgan 

holda tashkil etiladi, maktabgacha ta’lim muassasalarini tashkil etish 

va tugatish qonunga muvofiq ravishda amalga oshiriladi.

Maktabgacha  ta’lim  muassasalari  yo‘nalishlariga  ko‘ra  quyidagi 

turlarga bo‘linadi:

• 

bolalar yaslisi,  bolalar bog‘chasi, bolalar yasli bog‘chasi,  xo- 

nadon bolalar bog‘chasi (ham mustaqil muassasa sifatida, ham 

filial sifatida);

•  bog‘cha maktab muassasasi;

• 

tarbiyalanuvchilaming bir yoki bir necha ustuvor yo‘nalishlarda 

rivojlantiradigan (til o‘rganish,  badiiy estetik,  sport va boshqa 

yo‘nalishlar bo‘yicha) maktabgacha ta’lim muassasasi;

• 

tarbiyalanuvchilaming  jismoniy  va  mhiy  rivojlanishidagi 

kamchiliklami bartaraf etishni ustuvor ravishda amalga oshi- 

ruvchi maxsus maktabgacha ta’lim muassasasi;

• 

sanitariya-gigiyena,  profilaktika  va  sog‘lomlashtirish  tadbir- 

lari hamda muolajalari ustuvor ravishda amalga oshiriladigan 

sog‘lomlashtimvchi maktabgacha ta’lim muassasasi;

• 

aralash turdagi maktabgacha ta’lim muassasasi.

220

---

Maktabgacha ta’lim muassasasi turlari  ota-onalar tomonidan tan- 

lanadi.  Maktabgacha  ta’lim  muassasasiga  bolalarni  qabul  qilish tar- 

tibi,  ulami  bir  muassasadan  ikkinchisiga  ko‘chirish,  muassasadan 

chiqarish davlat muassasalarida Xalq ta’limi vazirligi tomonidan bel- 

gilangan  tartibda,  davlatga  qarashli  bo‘lmagan  maktabgacha  ta’lim 

muassasalarida esa, muassasaning Ustavi bilan belgilanadi.

Aqliy va jismoniy rivojlanishda kamchiliklari mavjud bo‘lgan bo­

lalar  uchun  maxsus  maktabgacha ta’lim muassasalari  yoki  guruhlar 

tashkil  etish  ham  maktabgacha  ta’lim  muassasasi  to‘g‘risidagi  Ni- 

zomda ko‘rsatib o‘tilgan.

Har  bir  sohada  bo'lganidek,  maktabgacha  ta’lim  tizimida  ham 

maktabgacha  ta’lim  muassasalariga  tegishli  ma’lumotga,  kasb  tay- 

yorgarligiga hamda yuksak axloqiy fazilatlarga ega boigan  shaxslar 

pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanish huquqiga egadirlar.

Ta’limni boshqarish bo‘yicha vakolati davlat organlari tomonidan peda­

gogik kadrlami tayyorlash, qayta tayyorlash va ulaming mak kasini oshi- 

rish, kasb sifatini raqobatbardoshlik darajada saqlab turish ta’  ainlanadi.

Maktabgacha  ta’lim  muassasalari  pedagogik  kadrlaoing  o‘quv 

pedagogik  vazifasi  maktabgacha  ta’lim  muassasa  turiga-  davlat  ta- 

lablaridan kelib chiqqan holda Xalq ta’limi vazirligi tom midan bel­

gilanadi.  Ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalari,  mutaxassislar 

tomonidan tavsiya etilgan yangi dasturlar, metodik qo‘llanmalar,  di- 

daktik materiallami joriy etish uchun shart-sharoitlami ta’minlaydi.

Pedagogik  kadrlarning  o‘zaro  munosabatlari  hamkorlik,  de- 

mokratiya,  hurmat,  shaxsning  o‘z  qadr-qimmatini  bilishni  e’tirof 

pedagogikasi asosida quriladi.

0 ‘zbekiston  Respublikasining  maktabgacha  tarbiya  konsepsiya- 

sida ham belgilangan bosh maqsad va vazifalar maktabgacha ta’lim 

muassasalari uchun yozilgan yangi dasturlar mazmunini amalga oshi- 

rishga qadar aniqlana boradi.  Maktabgacha ta’lim muassasasida bo­

laning o'sishidagi psixologik va etnopsixologik xususiyatlarga asos- 

lanib,  ta’lim-tarbiya tizimida odob  estetik,  musiqiy-badiiy, jismoniy 

tarbiyani  birinchi  o‘ringa  chiqarish,  gramatikani  bu  qadar  majburiy 

o‘rgatmaslik lozim bo‘ladi. Shunday yo‘l bilan maqsad asosida vazifa 

va usullar belgilanadi hamda rivojlantiriladi.

221

---