Babayeva d. R

lug‘at ishi,  lug'at zaxirasi,  nutq madani- 

yati,  umumlashtirish,  assotsiativ  metod,  sh e’va  leksikasi,  lug"atni 

egallash, antonimiya, sinonimiya,  tashbeh (epitet)lar.

1. 

Maktabgacha  yoshdagi  bolalar bilan  lug‘at  ishini  olib  bo- 

rish 

vazifasi.  Lug‘at ishining bosh vazifasi -  lug‘at zaxirasini boyi­

tish, kengaytirish va faollashtirishdan iboratdir.

Bolalar  lug‘atini  boyitish  asosini  bolaning  til  ongiga  mavzuga 

oid  so‘zlar,  sinonimik  qatorlar,  antonimik  juftliklar,  ko‘p  ma’noli 

so‘zlami kiritish tashkil qiladi.

Bolalar bilan sinonimlar ustida ishlash (mazmuniga ko‘ra bir-biri- 

ga yaqin so‘zlami tanlash) mavzuga oid so‘zlar guruhlarini (harakat 

fe’llari:  yurmoq,  qadam  tashlamoq,  sudralmoq  va  h.k.  yoki  nutqni 

belgilovchi  fe’llar:  aytdi,  so‘radi, javob  berdi,  qichqirdi  va  boshq.) 

o‘zlashtirishga oid ishlar bilan uyg‘unlashib ketishi lozim.

Antonimlar  ustidagi  ishlar  (qarama-qarshi  ma’noga  ega  bo‘lgan 

80

‘zlar)  bolalar  bilan  so‘z  birikmalari  va  gaplar  tuzishda  amalga 

oshirilishi kerak. Pedagog bolalarga maqollarda, matallarda antonim- 

lami  topishni  o‘rgatishi  zarur.  Ko‘p  ma’noli  so‘zlarda  antonimlami 

topish  bolalarning  so‘z  haqidagi  tasawurlarini  kengaytiradi,  uning 

mazmunini aniqlashtirishga yordam beradi.  Qarama-qarshi ma’noga 

ega bo‘lgan so‘zlardan iborat so‘z birikmalarini tanlar ekan,  bolalar 

so‘zlaming  ko‘p  ma’noliligini  yanada  chuqurroq  tushunadilar  (eski 

ko‘ylak -  yirtilgan, eski do‘st -  uzoq do‘st).

So‘zlarning  ko‘p  ma’noliligini  maktabgacha  yoshdagi  bo­

lalarga  ularga  yaxshi  tanish  bo‘lgan  aniq  predmet  ahamiyatiga 

ega bo‘lgan (ruchka,  igna,  yashin,  gavdaning  orqa  tomoni,  oyoq)

145

---

so‘zlarda  ko‘rsatish  darkor.  Ko‘p  ma’noli  so‘zlar  ustidagi  ishlar 

quyidagi  yo‘nalishlar bo‘yicha  olib  borilishi  mumkin:  so‘zni  ay­

tish, unga belgilar va harakatlar tanlash -  so‘z birikmasini, so‘ngra 

gaplarni  tuzish  va  oxir-oqibatda  ko‘p  ma’noli  so‘zlardan  ravon 

matnda foydalanish.

Lug‘at ishi jarayonida (va boshqa nutqiy vazifalami hal etish ja­

rayonida)  pedagog  bolalarda  nutqning  aniqlik,  to‘g‘rilik,  ravonlik, 

ifodalilik  kabi  sifatlari  amalga  oshishiga  erishishi  zarur.  Bolalarda 

fikr bildirish uchun  so‘zlovchining niyatini aniq aks ettiruvchi leksik 

vositalami  tanlab  olish  qobiliyatini  shakllantirishga  alohida  e’tibor 

qaratish lozim.

Bolalar bilan lug‘at ishlarini tashkil qilar ekan, pedagog quyidagi- 

lami hisobga olishi lozim:

-  leksikani tashkil etishning mavzuga asoslangan tamoyili;

-  semantik jihati (bolani so‘z mazmuni bilan tanishtirish);

-  so'zlami birlashtiri’shning assotsiativ metodi.

Leksika ishlarining barcha turlarini boshqa nutqiy vazifalar bilan 

o‘zaro bog‘liqlikda so‘zU o‘yinlar, mashqlar, ijodiy vazifalar shaklida 

о ‘ tkazish tavsiya etiladi.

Leksik mazmundagi  o'yinlar va mashqlar -  nutqning mazmun 

jihatini  rivojlantirishnmg  zarur  sharti  hisoblanadi.  Ularda  turli 

predmetlar va obyektlami taqqoslash, turli umumiy xususiyatlar va 

funksiyalami ajratish muhim ahamiyatga ega.  Bunda real obyekt- 

lar  (o‘yinchoqlar,  rasmlar,  kiyimlar,  mebel  va  h.k.)  ham,  xayoliy 

vaziyatlar  (quvnoq  va  g‘amgin  tulkichaning  harakatlari,  erta  va 

kech  kuz  ob-havosi  va  h.k.)  ham  taqqoslanishi  mumkin.  Hikoya 

qilishdan oldingi  lug‘at mashqlari  bolalaming ravon nutqlarining 

aniq va  obrazli  so‘zlar hamda iboralar bilan boyitilishiga yordam 

beradi.

Lug‘at  ishlarini  o ‘tkazishda  tarbiyachi  bolaning  umumiy nutq 

madaniyatiga  ta’sir  qiladi,  unga  umumiy  ravishda  qabul  qilin- 

gan  adabiy  so‘zlar  va  ifodalami  ma’lum  qiladi,  ulami  to‘g‘ri 

tovush  va  grammatik  shaklda  ifoda  qiladi,  bunda  u  bolalarda 

uchraydigan  sheva  leksikasini bartaraf qiladi (ta’qiqlaydi), ulami 

adabiy  m e’yorlar  bilan  almashtiradi.  “Lug‘atni  egallash»  atama-

146

---

si  -   bu  nafaqat  so‘zni  o‘zlashtirish,  uni  tushunish,  balki  uni  al- 

batta qo‘llash,  nutqiy faoliyatda foydalanish demakdir.  Insonning 

yuqori nutq madaniyati, lug‘atining boyligi haqida u «eshitilgan», 

insonning  jonli  nutqini  bezab  turgan  taqdirdagina  so‘z  yuritish 

mumkin.  Lug‘at  ishidagi  asosiy jihat  -   bu  faqat  bolalarga  yangi 

So‘zni tanishtirish emas, balki ularni faol nutqqa kiritishir. Bolalar 

bog‘chasidagi  lug‘at  ishi -  bu bolalarning  faol lug‘atini  notanish 

yoki  ular  uchun  qiyin  bo‘lgan  so‘zlar  bilan  reja  asosida  boyitib 

borishdan iboratdir.

2. 

Lug‘atni  boyitish  va  faoUashtirish.  Lug‘atni  rivojlantirishda 

Uni sifat jihatdan takomillashtirish dastlabki o‘ringa chiqadi.  Bu an- 

tonimiya