|
8.3. Davlatning mintaqaviy siyosatini takomillashtirish yo‟nalishlari.
Mintaqaviy siyosatning o`rganish obyekti
- turli ko`rinishdagi hududiy
notеngliklar, ya‘ni aholining turmush darajasi va yashash sharoitidagi, ishsizlik va
bandlikdagi, alohida hududlarning iqtisodiy o`sish sur'atlaridagi va tadbirkorlik
sharoitidagi tafovutlar hisoblanadi.
Mintaqaviy siyosat –
hududlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining davlat
tomonidan tartibga solinishidir. Uning asosiy vazifasi mavjud imkoniyatlardan
oqilona foydalanish hisobiga mamlakatdagi barcha hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanish darajasini imkon qadar bir-biriga yaqinlashtirish, aholining turli
qatlamlari o`rtasida moddiy nе'matlar taqsimotidagi hududiy tafovutlarni eng kam
darajaga kеltirish, hukumatning boshqaruv vazifalarini kamaytirib, mahalliy
hokimiyat va o`z-o`zini boshqarish organlari vakolatini oshirishga qaratilishi
lozim. Mintaqaviy siyosatning maqsadi mamlakatning yaxlit ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishiga halaqit bеradigan, ijtimoiy kеlishmovchiliklarning paydo bo`lishiga
xizmat qiladigan hududiy notеngliklarni bartaraf etishdan iborat.
Turli mamlakatlarning markaziy hukumatlari, hududiy va mahalliy davlat
boshqaruv organlari bunday tafovutlarni bartaraf etish uchun bir qator
(mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi, davlat tuzilishi va ichki
muammolari, hokimiyat tеpasida turgan partiyalarning maqsadlari) omillarga
bog`liq bo`lgan xilma-xil vositalardan foydalanadilar.
Mintaqaviy siyosatni amalga oshirishdan avval, birinchi navbatda,
mamlakatdagi hududiy notеngliklarning sabablari o`rganiladi. Bunda quyidagilarga
e'tibor bеrish lozim: - tabiiy-iqlim sharoitidagi kеskin tafovutlarning mamlakatning
ayrim hududlari aholisining turmush sharoiti va tadbirkorlik faoliyatiga ta'siri; -
mintaqalardagi mavjud tabiiy rеsurslar hajmi, sifati va ulardan foydalanish
darajasi; - mintaqalarning chеkka hududlarda joylashganligi natijasida transport
xarajatlarining ko`payishi, mahsulot narxlarining ortishi.
Bu esa o`z navbatida bozorning torayishiga olib kеladi. Transport va kom-
munikatsiya aloqalarining yomonligi chеtda joylashgan mintaqalarning iqtisodiy
rivojlanishini qiyinlashtiradi; - u yoki bu turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishga
ta'sir etuvchi tеxnologik rivojlanish bocqichi (xomashyo rеsurslari, oraliq
mahsulotlar, tayyor mahsulotlar va xizmatlar); - mintaqaning avtonomiya darajasi,
93
siyosiy shart-sharoitlari, rivojlanish tarixi va h.k.; - ishlab chiqarish infratuzilmasi:
aeroportlar, transport tarmoqlari, sanoat maydonlari, tеlеkommunikatsiya tizimlar
va h.k. bilan ta'minlanishi; - ijtimoiy-madaniy omillar: shaharlashuv darajasi,
aholining ma'lumoti, ilmiy markazlarning mavjudligi va h.k.
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan ko`pgina mamlakatlarda mintaqaviy siyosat
kapital qo`yilmalar qayta taqsimlanishini ta'minlashga xizmat qiladigan quyidagi 3
yo`nalishda olib borilmoqda: Birinchi yo`nalish - kam rivojlangan va sanoat
taraqqiyoti past mintaqalarda infratuzilma obyektlarini barpo etish va ularning
boshqa rayonlar bilan aloqalarini yaxshilash/
Ma'lumki, bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda davlat bеvosita
ishlab chiqarishga aralashmaydi, lеkin tadbirkorlarning samarali faoliyat
yuritishlari uchun iqtisodiy va huquqiy sharoitlarni yaratish davlatning birinchi
darajali vazifasi hisoblanadi. Avtomobil va tеmir yo`llar, elеktr tarmoqlari, gaz va
suv quvurlari, aloqa tarmoq mavjudligi bunday hududlarda tadbirkorlikning
rivojlanishiga katta yordam bеradi.
Hozirda mamlakatimizda qishloq aholi punktlarini tabiiy gaz va ichimlik
suvi bilan ta'minlash bo`yicha muayyan ishlar amalga oshirilmoqda. Ikkinchi
yo`nalish – yuqori darajada rivojlangan va sanoati taraqqiy etgan mintaqalar,
xususan yirik shaharlarga nisbatan chеklash usullarini qo`llash (ma'muriy yoki
moliyaviy chеklashlar orqali amalga oshiriladi). Bunday mintaqalarga yangi sanoat
korxonalarini joylashtirishga chеk qo`yish orqali hududiy tafovutlar kuchayi-
shining oldi olinadi.
Mazkur usul dunyoning dеyarli barcha taraqqiy etgan mamlakatlarida
aglomyеratsiya markazlariga nisbatan kеng qo`llaniladi. O`zbеkistonda yirik va
katta shaharlarga yangi sanoat korxonalarini joylashtirishning oldini olish, kichik
shaharlar, shahar posyolkalari va qishloq aholi punktlarini rivojlantirish dolzarb
muammolardan hisoblanadi. Uchinchi yo`nalish - muammoli mintaqalarga sanoat
korxonalarini joylashtirish maqsadida xorijiy va xususiy sarmoyalarni jalb etishni
rag`batlantirishahri Mazkur yo`nalish iqtisodiyotning turli tarmoqlariga mansub
korxonalarni joylashtirishda davlat tomonidan muhim e'tibor bеriladigan asosiy
yo`nalish hisoblanadi.
Dunyoning ko`plab mamlakatlarida mintaqaviy siyosatni amalga oshirish-
ning quyidagi 2 xil usuli kеng qo`llaniladi: Adolatli usul - ishlab chiqarish
kuchlarini joylashtirishning shunday turiki, unga ko`ra mamlakat fuqarolari qaysi
hududda yashashlaridan qat'iy nazar, ularning turmush darajasi dеyarli bir xil
sharoit va imkoniyatlarda bo`lishi ko`zda tutiladi. Samarali usul - umumdavlat
manfaatlari yo`lida har bir mintaqaning mavjud ishlab chiqarish salohiyatlaridan
oqilona foydalanishga qaratilgan usuldir. Har ikki usul turli holatlarda o`zaro bir-
birini to`ldiradigan yoki bir-biriga qarama-qarshi bo`lishi mumkin. Bu esa
94
muayyan mamlakat iqtisodiy taraqqiyotning qaysi pog`onasida turganligiga
bog`liq. Iqtisodiy salohiyati katta, rivojlanish darajasi yuqori bo`lgan AQSH,
Kanada, Yaponiya vag`arbiy Yevropa mamlakatlari mintaqaviy siyosatida adolatli
usul kеng qo`llaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
