B. T. Toshmuhamedov

Kislorodli tuzlar (oksid tuzlar)
Bu noorganik m inerallar guruhiga kimyoviy tarkibi jihatidan 
xilma-xil va murakkab bo ‘lgan kislorodli kislota tuzlaridan iborat 
b o ‘lgan birikm alar kiradi. U nga hozirgacha m a ’lum b o 'lg an
minerallarning deyarli uchdan ikki qismi kiradi. Bular orasida 
silikatlar eng katta o ‘rin tutadi.
Kislorodli tuzlarning kristall-kimyoviy xossalari, ularda kristall 
strukturasi [N 0 J + [S 0 3]
j
2'[ S 0 4]. [R 0 4]3' va boshqa kompleks 
anionlarning borligi bilan xarakterlanadi. Jins hosil qilishda b a ’zi 
karbonatlar va silikatlar m uhim ahamiyatga ega.
Karbonatlar
K arbonatlarning optik xususiyatlari C 0 3 anionining yassi 
shakli bilan bo g ‘liq h o ld a eng yuqori ikkilantirib sindirish 
k o ‘r s a tk ic h i N g - N p e k a n lig id a n d ir . S h u n in g d e k , m is 
karbonatlarining to ‘q-yashil yoki ko‘k rangli bo ‘lishi ehtim ol mis 
(Ci2+) kationining o ‘ziga xos tuzilishi bilan bog‘liq b o ‘lsa kerak.
Kalsit 
— C a C 0 3 yoki ohak shpati. Kalsitning tiniq xili islandiya 
shpati deb yuritiladi.
81

---

Kalsitning singoniyasi trigonal. Kalsit prizma yoki ustunsimon 
kristallar holida topiladi. Druza b o iib o'sgan kristallar tog‘ jinsi 
bo‘shliqdarida uchraydi. (Jlanishi mukammal.
Ohoktoshli g‘orlarda stalaktit va stalagmit shakllardagi kalsitlar 
uchraydi. D onador yaxlit agregatlari m arm ar, kalsitning zich 
yashirin kristallangan, ba’zan bo'lib tuzilgan va faunaga boy tog‘ 
jinslari ohak toshlar deb yuritiladi. Ko‘pincha rangsiz yoki sutdek 
oq bo‘ladi. Shishadek yaltiraydi. Qattiqligi — 3. Solishtirma og‘irligi 
2,6—2,7 g /sm 3. Xlorid kisotada yaxshi eriydi.
Kalsit va uning shaffof turlari optikada, zargarlik va san’at 
buyumlari tayyorlashda, kimyo, metallurgiya, sement va poligrafiya 
sanoatida, qurilishda ishlatiladi.
Magnezit 
— M g C 0 3. Sinonimi magneziyali shpat. Singoniyasi 
trigonal. Simmetriya ko‘rinishi ditrigonal. Kristallarining qiyofasi 
romboedr. K o‘pincha yirik donador agregatlar holida tarqalgan. 
N urash dan hosil b o ‘lgan konlarda k o 'p in ch a karam guliga 
o ‘xshaydigan, chinnisim on metakolloid massalar holida topilishi 
juda ham xarakterlidir. Rangi oq bo ‘lib, sarg‘ish yoki kulrang 
tovlanadi. Ba’zan qordek oppoq bo ‘ladi. Shisha kabi yaltiraydi. 
Qattiqligi 4—4,5. M o‘rt. Ulanish tekisligi rom boedr bo ‘yicha 
mukammal. Chinnisim on xillari chig'anoqsim on yuzalar hosil 
qilib sinadi. Solishtirma og‘irli-gi 2,9-3,1 g /sm 3. 0 ‘tga chidamli 
materiallar tayyorlashda va tibbiyotda ishlatiladi.
D olom it 
- C a M g [ C 0 3]r Singoniyasi trigonal. T opilgan 
kristallari romboedr shaklida. Ularning egar singari egilgan yonlari 
ham oz emas. Agregatlari odatda kristallangan, donador, ko‘pincha 
g ‘ovak, kam dan-kam buyraksim on, katak-katak va boshqa 
shakllarda bo‘ladi. Rangi kulrang, oq, ba’zan sarg‘ish, och-qo‘ngir, 
och-yashil tuslarga ega. Katod nurlarida sarg‘ish qizil nur sochadi. 
Qattiqligi 3 ,5 -4 . M o‘rt. (Jlanishi rom boedr b o ‘yicha mukammal. 
Solishtirma og‘irligi 2,8-2,9 g /sm 3. Shishadek yaltiraydi. Dolomit 
keng tarqalgan jins hosil etuvchi mineraldir. U gidrotermal tem ir 
konlarida ham uchraydi.
Qurilish materiallari, metallurgiyada qo‘shim cha va o ‘tga 
chidamli material sifatida, kimyo va boshqa sohalarda ishlatiladi.
82

---