B. T. Toshmuhamedov

N erit hududining foydali qazilm alari. 
H ududda ko'proq te m ir 
va m arganets to'plam lari hosil bo'ladi. T em ir rudasi asosan oolitli, 
gidrogyotit-sham ozit-siderit turlarid an tashkil topgan. R udalarni 
saqlovchi jinslar h ar xildir. U larda ikkita litologik qator mavjuddir. 
B irin ch i q a to rd a te m ir m a ’d a n i qu m li jin s la rd a b o s h la n ib
alevrolitlarda davom etadi va qirg'oqdan uzoqroq joyda gilli jinslarda 
tugaydi. Ikkinchi q atorda te m ir rudasi qum toshlarda boshlanib 
karbonat jinslarga o 'tad i. Jinslarni m ineral tarkibi ham o 'zgarib
boradi.
M arganets m a ’dani te m ird an farqli qum larda deyarli u ch ra- 
maydi. U juda mayda gilli jinslarda va karbonatlar orasida uchraydi. 
M arganets tem irga qaraganda qirg'oq dan uzoqroq va chu q u rro q
joyda hosil bo 'ladi. Toza organogen ohaktoshlar nerit h ududiga 
xos b o 'lib , flyus shaklida ishlatiladi. M ustahkam m ayda donali 
va detritli ohaktosh yahshi qurilish m aterialidir.
B atial fatsiya
Bu hududni gipsom etrik 200 dan 2000-3000 m etr chuqurlik- 
gacha rivojlangan bo'lib kontinental yon bag'rga to 'g 'ri keladi va 
okean tubida keskin pog'onani tashkil qiladi. U ning qiyaligi 4-5° 
dan 45° gachadir. K ontinental yonbag'rni o'ziga xos xususiyati 
suv osti kanyonlarni borligidir. N ovlarning yon bag'rining qiyaligi 
katta va ayrim hollarda vertikalga yaqindir. U lar shelfdan abissal 
hududga yetib boradi. N ovlar ch o'kindi m ateriallarni suv havzasini 
chuqur qismiga yetkazib beruvchi suv yo'lidir.
Batial h u d u d d a c h o 'k in d ila r suv havzasini ch u q u r qism ida 
nisbatan kam yoritilganligi, do im iy past harorat va suvlarni past 
gidrodinam ik harakatchanligi sharoitida hosil bo'ladi. B entoslar- 
ning rivojlanishi uch un sharoit qulay emas. O datda suv osti biose- 
nozlari 500-600 m etrgacha b o 'lg an chuqurlikda yashaydi. U n d an
ch u q u rlik d a o 'z ig a hos o rg a n iz m la r rivojlanadi va u la r kam
tarqalgan. H u dudning k o 'p qism ida m ayin illar to 'p lan ad i. U lar 
200 m etrlik suvni ustki yashab ch o 'k k an p lan ktonlarni skelet
295

---

qoldiqlaridan tashkil topgan. Bular yashil suv o'tlari b o ‘lib kremenli 
(diatom it va radiolaritlar) va karbonatli (foram iniferlar, kokkolito- 
foridlar) organik qoldiqlar.
Suvning kam harakatchanligi tufayli batial hududni sayozroq 
qismida alevrit cho‘kmalari, chuqurroq qismida esa gillar to ‘planadi.
K ontinental yon bag'rda dengiz tubining kattaligi va suv osti 
kanyonlarini borligi yarim suyuq ch o'km alarni surilishi natijasida 
tu r b id it o q im h o sil b o ‘la d i. U la rn i c h o ‘k ish i o 'z ig a xos 
ch o'k in d ilarn i hosil qiladi. U m um an batial c h o ‘kindilari shelf 
ch o 'k in dilariga nisbatan tarkibini maydaligi bilan farq qiladi. 
K ottinendar oralig'idagi botiq turidagi dengizlarni batial hududida 
oltingugurt vodorodi bilan zaharlangan zo n alar hosil b o ‘ladi. 
G eologik kesim larda batial hudud cho'kindilari keng tarqalgan. 
U larning sayoz suv havzalari cho'kindilari orasidan ajratib olish 
ancha mushkul vazifa. Batial cho'kindilar shelf c h o ‘kindilari bilan 
bogMangan bo'lib, ularga litologik xususiyatlari bilan o ‘xshashdir. 
U larning h am m a belgilarini hisobga olib, juda diqqat bilan va har 
tom on lam a genetik tahlil qilib va yana ch o 'k in d ilarn i hududda 
tarqalish holatini kuzatib, ularni bir vaqtda hosil b o'lg an jinslarga 
o 'tish in i o'rg an ish asosida batial hudud yotqiziqlarini aniqlash 
m um kin.
Batial fatsiyalar bilan bog'langan foydali qazilm alar har xildir: 
b o 'r, mergelgil va yana neft hosil qiluvchi yotqiziqlar.