B. T. Toshmuhamedov

M u zlik n in g p la stik lik x o s s a s i. 
M u zlik d ag i m uz y u q o ri 
plastiklikka — egilish, ch o 'zilish bilan birga sinish xususiyatiga 
egadir. M o‘rtlik xususiyati plastiklik xossasiga qaram a-qarshidir. 
Plastiklik holati q an ch a kuchli boMsa, m o 'rtlik sh u n ch a past 
boMadi. M uzning plastiklik xususiyati u larning o ‘zlariga xos 
boMgan donador kristallik strukturasidan kelib chiqadi. H aroratning 
va bosim ning o ‘zgarishi m uzning plastiklik xossasini oshij-adi. 
M asalan, ostiga g ‘oMa qo'yilgan uzun m uz to ‘sini bir sutkada 12° 
da -3,5° sovuqda 2 m m egilgan, bosim oshgan sari tobora ko'proq 
egiladi.
M uzlik m a ’lum bir qalinlikka yetgach, plastiklik xossasining 
ta ’siri va qatlam larning bosimi tufayli sekin-asta joyning qiyaligi 
bo 'y ich a siljiy boshlaydi. U qor chizigMdan pastga m uz daryosi 
sifatida surila boshlaydi. M uzlik hosil boMadigan va to 'y inadigan 
joy firn havzasi deb atalib, u baland togMar h ududida sirk shakliga 
ega boMadi.
260

---

M uzliklarning harakati. 
M uzliklar bir qan ch a sabablarga ko‘ra 
turlicha tezlikda harakatlanadi. M uzlikning harakat tezligi chetlari- 
dan o ‘rtasiga qarab, a w a lo tez, so ‘ngra sekinlashadi.
U m um an olganda, m uzliklarning harakati suyuq jism hara- 
katiga o ‘xshaydi. Biroq bir xil qiyalikdagi m uz suvga qaraganda
10 m ing m arta sekin harakatlanadi. Q alin m uzliklar tezroq, yupqa 
m uzliklar esa sekinroq harakatlanadi. Turli qiyalikda joylashgan 
m uzliklarning harakati ham tu rlicha b o ‘ladi, tik yon bag‘irlarda 
m uzliklar ju d a tez h arak a t qiladi. M uzlikning h arak a t tezligi 
ham m a vaqt h am bir xil b o ‘lmaydi: kechasiga qaraganda kunduzi, 
qishga qaraganda yozda tezroq harakatlanadi.
M uzlik harakatining absolut tezligi soatiga 25 m m dan 1,25 
mm gacha yetadi. Alp va Kavkazdagi eng katta m uzliklar yiliga 
10-15 m tezlikda siljiydi. B a’zi m uzliklar, ju m lad an , Alp tog ‘idagi 
Alech m uzligi 1 yilda 180 m siljiydi. P o m ir va H im olaydagi katta 
m uzliklar h arakatining absolut tezligi yiliga 1200-1500 m etrga 
etadi.
Eng tez harak at qiluvchi m uzliklar G ren lan d iy ad a kuzatiladi. 
U pernivik m uzligi sutkasiga 38 m gacha harakatlanadi.
M uzlik harakat qilishi natijasida u n d a b o ‘ylam a yoriqlar hosil 
bo'ladi. Bu yoriqlar muzlikni bir necha b o ‘laklarga b o ‘lib yuboradi. 
Y o riq la r m u z lik n in g fa q a t y u q o ri q is m ig a x o s d ir, c h u n k i 
muzlikning pastki qism ining plastik xususiyati yuqori bo'lganidan 
m uzlikning yorilishiga y o ‘l q o ‘ymaydi.
M uzlikning erishi. M uzliklarda ablatsiya (m uzning erishi, 
bug‘lanishi) asosan m uzliklarning old qism ida — tilida b o ‘ladi. 
Bu hodisa (ablatsiya) A rktika m uzliklarida k o ‘proq uchraydi. 
M uzliklarning kam yoki ko‘p bugManishi Q uyosh radiatsiyasiga 
va quruq iliq sham ollarning ta ’siriga bog‘liqdir. M uzning ustki 
qismi bilan birga ichki qismi ham eriydi. M uzning ustki qismi 
Quyosh nuri, yom g‘ir, issiq sham ollar t a ’siri bilan eriydi. M uzning 
ichki qismi m uz bosim idan va m uzning tog ‘ jinslariga ishqalanishi 
natijasida paydo b o ‘ladigan issiqlik ta ’sirida ham eriydi.
K o ‘p in ch a ablatsiya jarayoni m uzlik ustining xarakteriga ham
bog‘liq b o ‘ladi. Tekis, hech narsa bilan ifloslanm agan, toza qor 
bilan qoplangan m uzlik ustida ablatsiya kuchli ro ‘y beradi; usti
261

---

katta-katta hajmli to g ‘ jinslari bilan qoplangan m uzlik ustida 
ablatsiya kuchsiz boradi. Buning natijasida m uzlik ustida turli 
shakllar - m uz stakanlari, m uz stollari va boshqalar hosil b o'lib, 
ular tez paydo b o'lib, tez yo'q olib ketadi. Ablatsiya natijasida esa 
muz ko'priklari, m uz tegirm onlari va soylari hosil bo'ladi.
Y uqorida bayon qilinganlardan ko‘rinib turibdiki, m uzlikning 
hayoti uch bosqichdan iborat:
a) firn havzasida m uzning to 'p lan ish i (akkum ulatsiya);
b) uning erish joyiga surilib tushishi;
d) m uzning quyi — til qism ida y o ‘qolishi (erib ketishi).