Б. Т. Тошмухамедов ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

3.4. Ер ости сувларининг турлари, ҳосил
бўлиши ва таркиби
Ер ости сувлари деб Ер пўстидаги тоғ жинслари орасида жойлаш­ган қаттиқ, суюқ, газ ҳолатидаги сувларга айтилади.
Рус олими Вернадскийни ҳисоб-китобларига кўра 16 км гача чуқурликда бўлган Ер остида сувларининг умумий хажми 400 млн м³ га тенг экан. Ер ости сувларининг Ер юзасига яқинроқдагилари қаттиқ жинслар орасидаги каналчалар орқали ҳаракатланади. Бу сув томчилари бир-бири билан деярли боғлиқдир. Катта чуқурликдаги сувлар эса тоғ жинслари орасидаги ғовакларда жойлашган бўлиб қуруқ қазилмаларда босимнинг нисбатан уша чуқурликда камайиши натижасида бу сув капилярлари босим камайиши натижасида шу қудуққа талпинади ва Ер юзасига чиқади.
Табиатда Ер ости сувларининг пайдо бўлиши тоғ жинсларининг турларига, уларнинг таркибига, хоссалар хусусиятларига боғлиқ ҳолда юз беради. Тоғ жинслари қатламларидаги мавжуд Ер ости сувлари маълум ҳажм ва йўналишидаги сув оқимини вужудга келишига қадар бир неча ҳолатда бўлади. Ер ости сувларининг бундай ҳолати ўз вақтида А.Ф. Лебедев томонидан кўрсатилган. Бунда энг аввало, жинс жарралари атрофида сув молекулаларининг дастлабки тўпланиш жараёни юз беради, кейин бу тўпланиш тўла ҳолатга, сўнгра парда суви кўринишига келиши ва ниҳоят, эркин оқувчан гравитацион ва капиляр ҳолатга ўтиш жараёни юз беради.
Сув буғлари - тоғ жинслари зарралари сиртида тутган ҳолатига қараб, мустаҳкам боғланган ва бўш боғланган сувлар вужудга келади. Мустаҳкам боғланган ва гигроскопик сувлар жинс зарралари билан мустаҳкам боғланган бўлиб, бу сувни фақат юқари ҳароратда қиздириш йўли билан ажратиб олиш мумкин.
Гигроскопик сув - пардасининг қалинлиги бир неча сув молекулаларининг қалинлигига баробар бўлиб, ўлчами мм нинг мингдан бир улушини ташкил этади. Бўш боғланган сув, ҳавонинг нисбий намлиги 100% бўлиб, гигроскопик сув пардасининг ҳажмий жиҳатдан ошиши натижасида ҳосил бўлади. Бу сув пардасининг қалинлиги мм нинг юздан бир улишига тўғри келиб, молекулр кучлар билан ушланиб туради, лекин ушланиш кучи мустаҳкам боғланган сув пардасига нисбатан бўш бўлади.
Пардали сув – гигроскопик сувларга нисбатан қалинроқ бўлиб, тоғ жинслари уни механик куч билан ушлаб туради. Бу сув пардаси фанда парда сув номи билан аталиб, тоғ жинсларини сув билан тўла тўйинган миқдордаги ҳолатини акс этдиради ва жинснинг максимал молекуляр намлик сиғими деб юритилади. Мустаҳкам ва бўш боғланган сувлар биргаликда молекуляр сув деб аталади. Жинсларнинг максимал молекулр намлик сиғими 0,76 (қум), 11,82 (қумоқ тупроқ) ва 33,25 (гил тупроқ) оралиғида ўзгаради ва уларнинг физик, сувли, дефоормацияланиш ва мустаҳкамлик хусусиятларини қурилиш нуқтаи назардан баҳолашда катта аҳамиятга эга. Жумладан, гилли жинларда молекуляр сув миқдорларининг кўп бўлиши уларнинг хосса ва хусусиятларини ёмонлашишига либ келади.