Б. Ш. Ризаев,Б. Б. Хасанов муҳандислик геологияси

4.3. Асосий чўкинди тоғ жинслари ва уларнинг қурилиш хоссалари
Чўкинди тоғ жинсларининг кўпчилиги қурилиш материали ишлаб чиқариш учун хом ашё бўлиб
ҳисобланса, баъзилари бевосита қурилиш тошлари сифатида ишлатилади.
n
+ум ва шағал - Магматик, метаморфик ва чўкинди тоғ жинсларининг нураши натижасида
ҳосил бўлади. +умнинг ўлчамлари 0,14мм ...... 5мм гача, шағалники эса 5. . .70 мм бўлади.
+урилишда қумлардан қоришмалар тайёрлашда, оҳак билан аралаштириб силикатли буюмлар олиш
учун, шағални эса бетонга тўлдиргич сифатида ишлатилади.
n
Гиллар - жуда майда заррали ётқизиқлардир. Улар табиатда тоғ жинсларидан гранитлар,
гнейслар сингари, дала шпатлари таркибида бўлган жинсларни емирилишидан ҳосил бўлади.
Унинг таркибига каолинит группасига кирувчи минераллар кварц зарралари, слюда, темир оксиди,
кальций ва магний карбонатлар киради. Каолинитли гиллар (каолинлар) оқ рангга эга бошқа
гиллар таркибидаги бегона аралашмалар тури ва миқдорига қараб турли рангда, токи қора ранггача
бўлади. Гиллар намлангандан сўнг пластик ҳолатга ўтиб, хохлаган шаклга кира олади. Уни
куйдирилганда эса сунъий тош материалига айланади. Гиллар сопол материаллар, цемент ишлаб
чиқаришдаги асосий хом ашёдир.
■ Гипс ва ангидрид - химиявий чўкинди сифатида ажралиб чиққан жинс бўлиб, асосан гипс ва
ангидрид минералларидан ташкил топган. Ташқи кўриниши ва физикавий - механик хоссалари
бўйича бир - биридан фарқ қилмайди. +урилишда улардан минерал боғловчи моддалар олиш учун,
айримларидан эса биноларнинг ички қисмини қоплаш учун ишлатилади.
n
Магнезит - химиявий йўллар билан ҳосил бўлган, магнезит минералидан ташкил топган жинс.
Ундан қурилишда ўтга чидамли буюмлар ва материаллар олиш учун, қисман эса боғловчи модда
(каустик магнезит) олишда фойдаланилади.
n
Мел (Бўр) - Органик йўллар билан ҳосил бўлган, ўсимлик қолдиқларидан ҳосил бўлган жинс.
Химиявий таркиби бўйича бутунлай кальций карбонатдан ташкил топган, мустаҳкамлиги унчалик
юқори эмас. +урилишда буёвчи таркибларда оқ пигмент сифатида, замаскалар тайёрлашда,
шунингдек оҳак ва портландцемент ишлаб чиқаришда ишлатилади.
n
Диатомит - Органик қолдиқлардан ҳосил бўлган кремнийли жинсдир. Булар сувли
қумтупроқдан (опал) иборат бўлган диатомитли сув ўсимликларининг скелетлари йиғиндисидан
ташкил топган. Ташқи кўринишидан диатомит оқ ёки сарғиш рангли, ғовак, жуда енгил ва юмшоқ.
Бир оз цементлашган тоғ жинси бўлиб, кўпинча у ёзадиган бўрга ўхшайди. Бўр билан
диатомитнинг бир - биридан фарқи шуки бўр НС1да қаттиқ қайнагани ҳолда, диатомит мутлако
қайнамайди.
n
Трепел - +адимги геологик даврлардаги денгизларда яшаган содда ўсимликларнинг,
силицитли чиғаноқларнинг чўкиши натижасида ҳосил бўлган жинс. Трепел асосан, майда (0,01-

---

0,001) опал минералли заррачалардан иборат. Ранги оқ, бўз, сарғиш пиритсимон бўлади. Диатомит
ва трепеллар хоссалари бир - бирига яқин бўлади. Уларнинг ғоваклиги 60...70%, зичлиги 350-950
кг/м
3
, иссиқлик ўтказувчанлиги 0,17.....0,23 ВТ/(м
0
×С), фаол қумтупроқ миқдори 75....96% ни
ташкил этади. +урилишда диатомит ва трепелдан иссиқдан ҳимоя қиладиган материаллар
тайёрлашда, шунингдек минерал боғловчи моддалар таркибига фаол минерал қўшимча сифатида
ишлатилади. Вақт ўтиши билан трепел - майда зич заррали ёки ғовак, қийин намланадиган
аморфли қумтупроқдан тузилган - опокага айланади. +урилишларда тош ўрнида турли
кўринишдаги оҳактошлар, доломитлар ва қумтошлар ишлатилади.
n
Оҳактошлар жуда кўп ҳолларда органоген жинслар бўлиб, шунингдек химиявий йўллар билан
ҳосил бўлган оҳактошлар ҳам учрайди (оҳакли туфлар). Оҳактошлар асосан кальцит минералидан
ташкил топсада, кўпинча турли аралашмалар (қумтупроқ, гил, доломит, темир оксиди, органик
бирикмалар) билан биргаликда учрайди. Ташқи кўриниши оқиш, сарғиш ва бўз ранггача бўлади.
Механикавий қўшилмалар рангига ҳам боғлиқ бўлиши мумкин (қизил, пушти, кора, малла ва
бошқалар). Таркибида гил миқдори 6% гача бўлгани - оҳактошлар дейилиб, гил миқдори 6-20%
бўлса- мергелли оҳактош, гил миқдори ,-20% дан кўп бўлса-мергеллар деб аталади. Мергел сувда
турғун эмас, совуққа бардош бермайди, шу сабабли тош ўрнида ишлатиб бўлмайди, бироқ цемент
ишлаб чиқаришда баҳоси йўқ хом ашё ҳисобланади. Оҳактошлар таркибида гилларни жуда оз
миқдорда бўлиши ҳам (3...4%), уларнинг сувда турғунлигини ва совуқбардошлигини камайтиради.
+урилиш хоссалари сифатини камайтирувчи яна бир минерал - бу пиритдир - FeS
2
.
Таркибида қумтупроқ бўлган оҳактошлар, бошқа хилларига қараганда мустаҳкам ва
турғунроқдир.
Таркибида доломит аралашган оҳактошлар, доломитлашган оҳактошлар деб аталади.
n
Зич оҳактошлар - Уларнинг зичлиги 1800 кг/м3 дан катта бўлиб, зичланган майда кальцит
доначаларидан ташкил топган бўлади ёки табиий цементлар (оҳакли, оҳак-қумли) билан зичлашган
бўлади.
+урилишда бундай оҳактошлар-тош кўринишида, иситилмайдиган биноларда, девор уришда,
пойдевор тоши ўрнида, жанубий ҳудудлардаги турар жой биноларининг деворларини қуришда,
деворга қоплаш учун ишлатиладиган плиталар ёки безакбоп деталлар кўринишида, цоқол, карниз,
зинапояларда, шунингдек бетонга ишлатиладиган тўлдиргич ўрнида, йўллар пойи учун материал;
портландцемент, оҳақ ишлаб чиқаришда асосий хом ашё сифатида ишлатилади.
Чиғаноқтошли-оҳактошлар - денгизда яшаган моллюскаларнинг чиғаноқларидан ҳосил бўлган
ғовак тузилишли, зичлиги ва мустаҳкамлиги паст бўлган жинсдир.
Улардан қурилишда деворга ишлатиладиган тош ўрнида, деворларни устидан қопланадиган
материал кўринишида, шунингдек, енгил бетонга тўлдиргич сифатида ишлатилади.
n
Оҳакли туфлар - химиявий йўллар билан ҳосил бўлган серғовак оҳактошлардир. ғовакли
тузилишига эга бўлишлигига қарамасдан оҳакли туфлар етарлича совуққа чидамликка эга, чунки
улардаги майда ёпиқ ғоваклар кам сув шимишни таъминлайди. Оҳакли туфларнинг ўзга
кўринишидан бири - травертин тоғ жинси бўлиб, майда зич зарралардан тузилган мустаҳкам
(сиқилишга мустаҳкамлиги 80 МПа) жинс, қурилишда биноларни сиртларини қоплаш учун
ишлатилади.
n
Доломит - химиявий йўл билан ҳосил бўлган, доломит минералларидан тузилган жинс.
Хоссалари жиҳатидан - зич оҳактошларга яқин туради, оҳактошлар қай мақсадларда ишлатилса,
доломитлар ҳам ана шу мақсадларда ишлатилади, шунингдек улардан ўтга чидамли ва иссиқдан
ҳимоя қиладиган материал тайёрланади.