Б. Сапаров ф а л с а ф а

Фалсафанинг асосий функциялари. 
Фалсафа у ѐки бу муаммоларни 
ҳал қилар, қонунлар, муайян тамойилларни таърифлар ѐки гипотезалар, 
ғоялар ва назарияларни илгари сурар экан, айни вақтда (баъзан шу тариқа) 
ҳар хил функцияларни бажаради. Фалсафанинг муҳим функцияларидан 
дунѐқарашни шакллантириш, билиш, методологик, интегратив, маданий, 
аксиологик, ахлоқий ва тарбиявий функцияларни қайд этиш мумкин. 
Уларнинг барчаси бир-бири билан узвий боғлиқдир. Бу функцияларнинг 
роли ва аҳамияти фалсафанинг амал қилиш соҳаси, у ҳал қилаѐтган 
вазифалар даражаси ва хусусияти билан белгиланади.
Дунѐқарашни шакллантириш функцияси
 инсоннинг ўз-ўзини ва ўзини 
қуршаган борлиқни тушуниши, шунингдек турли воқеалар, ҳодисаларни ва ўз 
бурчини қандай талқин қилишида намоѐн бўлади.
Юқорида кўрсатиб 
ўтилганидек, инсон дунѐқарашида эътиқодлар ва билимлар, туйғулар ва 
эмоциялар, оқилоналик ва иррационаллик, тажриба, интуиция ва ҳоказолар 
чамбарчас боғланади. Айни шу сабабли фалсафасиз дунѐнинг яхлит 
манзарасини яратиш мумкин эмас, чунки, ―ҳамма нарсага аралашадиган‖ 
фалсафагина дунѐқарашнинг ўзаро боғланмаган турли ―парчалари‖ни 
бирлаштириб, шу тариқа одамларнинг бутун борлиққа нисбатан умумий, 
изчил ва мантиқан тўғри муносабатини яратиш имконини беради. Бунда 
фалсафа айрим икир-чикирлар, аҳамиятсиз тафсилотларни мавҳумлаштиради 
ва умумий алоқаларга, турли нарсалар ва ҳодисалар хоссаларининг 

---

17 
бирлигига эътиборни қаратади ва шу тариқа ўзининг бош функцияси – 
дунѐқарашни шакллантириш функциясини бажаради.
Фалсафанинг жамиятдаги аҳамияти ва роли ѐки амалий фалсафа
. 
Одатда фалсафа кундалик ҳаѐт ва амалиѐтдан анча узоқ бўлган ҳаддан 
ташқари умумий масалаларни ўрганади, деган фикр мавжуд. Аммо бу фикрга 
қўшилиш мушкул, зеро умумий назариялар, агар уларга кенгроқ маънода ва 
узоқроқ истиқбол нуқтаи назаридан ѐндашилса, баъзан билимнинг тор 
соҳаларига тааллуқли бўлган кўпгина муайян ғоялардан яхшироқ самара 
беради.
Албатта, фалсафа доим кундалик ҳаѐтдан маълум даражада узоқ бўлган 
ва шундай бўлиб қолмоқда. Унинг ўзига хос хусусияти, бетакрорлиги айни 
шу омилда намоѐн бўлади. Бироқ, бошқа томондан, фалсафа оддий 
ижтимоий борлиқ, кундалик ижтимоий, сиѐсий ѐки иқтисодий ҳаѐт амалиѐти 
деб номлаш мумкин бўлган нарсалардан ҳам ўзини олиб қочмайди. 
Фалсафий рефлексия ва у билан муштарак бўлган ҳаракатларнинг мазкур 
йўналиши ХХ асрда ҳатто бутун бир йўналиш – амалий фалсафа вужудга 
келишига сабаб бўлди.
Бунда фалсафа сиѐсий, ижтимоий ва бошқа қарорлар 
қабул қилишга муқаррар тарзда ва бевосита таъсир кўрсатади, деб айтиш 
мумкин эмас, аммо бу ҳолни бутунлай истисно этиш ҳам ўринли бўлмайди. 
Бироқ шу нарса аниқки, фалсафа одамлар дунѐқарашини шакллантириш 
орқали уларнинг хулқ-атворини, юқорида зикр этилган қарорларни ишлаб 
чиқиш жараѐнида уларнинг ѐндашувларини ҳам кўп жиҳатдан белгилайди, 
файласуфларнинг ўзлари эса баъзан одамлар ҳаѐтини бутунлай ўзгартирувчи 
муҳим, ғоялар ташаббуси билан чиқадилар.
Файласуфлар жамиятдаги маънавият ва ахлоқнинг ҳолати учун ҳам 
сезиларли даражада жавобгардирлар, зеро улар нафақат ижтимоий меъѐрлар 
ва тамойилларни ривожлантирадилар, улардан дарс берадилар ѐки китоблар, 
мақолалар орқали ижтимоий онгни улар билан ошно этадилар, балки 
аксарият ҳолларда кенг жамоатчилик фикрини уйғотадиган, ижтимоий 
аҳамиятга молик бўлган, ижтимоий-сиѐсий муаммолар, маданият ва 

---

18 
маънавият масалаларига доир муҳокама ва мунозаралар ташкил этадилар. 
Фалсафа нафақат фан, балки ижтимоий 
ҳаѐтнинг бошқа, соҳалари: иқтисод, сиѐсат, 
ижтимоиѐт, ҳуқуқ, кабилар билан ҳам узвий 
боғлиқ. Бироқ, биз фалсафа ва фан 
муносабатларининг генезиси ҳақида уларнинг бирлиги ва фарқларини 
аниқлаш мақсадида сўз юритамиз. Мазкур масалани муфассалроқ ўрганишга 
киришар эканмиз, аввало кўрсатилган тушунчаларнинг асосий маънолари ва 
мазмунларини аниқлаб оламиз.