Б. Сапаров ф а л с а ф а

инкорни инкор қонунининг 
моҳиятини билдиради. 
 
Инкорни - инкор.
Инкорни-инкор қонунининг моҳияти нимадан 
иборат? Айни бир атама бундай кетма-кет қўлланилишининг маъноси 
нимада? Инкор категорияси ривожланаѐтган объект тарихидаги бир 
лаҳзанигина тавсифлайди. Битта инкор ҳаракати ўзгариш қайси йўналишда 
юз бераѐтгани, олдинги ва кейинги воқеалар оқимида у қандай аҳамиятга эга 
эканлигини, юз берган воқеанинг мазмунини аниқлаш учун доим ҳам 
имконият яратавермайди. Бошқача айтганда, инкорни-инкор тушунчаси 

---

73 
ривожланиш жараѐнининг муҳим хусусиятларини аниқлаш имконини 
беради. 
«Инкор» ва «инкорни - инкор» категориялари диалектикага Гегель 
томонидан киритилган бўлиб, айни шу мутафаккирнинг саъй-ҳаракатлари 
билан улар умумий фалсафий категориялар мақомини олган. Инкор ва 
инкорни-инкор категорияларидан Гегель ривожланишнинг ўзига хос 
хусусиятларини ѐритиш воситаси сифатида фойдаланган. Гегель, шунингдек 
унинг ўтмишдошлари ва издошлари кўрсатиб берган баъзи бир ўзига хос 
хусусиятларни кўриб чиқамиз.
Биринчидан, инкорни-инкор ривожланиш йўналишини кўриш учун 
имконият яратади.
Мазкур ҳодиса тараққиѐт ѐки таназзул аломати 
эканлигини бир инкор ҳаракатининг ўзидан аниқлаш мушкул. Шу боис, 
масалан, қабул қилинган муайян қонун, сайлов натижалари ва шу кабилар 
ҳақида хулоса чиқаришга шошилмаслик керак.
Иккинчидан, инкорни-инкор ривожланиш шаклининг тавсифи бўлиб 
хизмат қилади
. Маълумки, Гегелнинг диалектика тизимида ривожланиш 
мантиқий зиддиятнинг юзага келиши ва унинг бартараф этилиши сифатида 
тавсифланади. Бу жараѐн «тезис – антитезис – синтез» формуласига мувофиқ 
юз беради. Диалектика контекстида ривожланишнинг уч босқичи ижтимоий 
ва табиий тизимлар ривожланишининг кўп сонли сценарийларидан бири 
сифатида намоѐн бўлади. Аммо Гегель қайд этган ривожланишнинг 
цикллиги, унинг чизиқсизлиги табиат ва жамиятда жараѐнлар кечишининг 
анча кенг тарқалган шакли ҳисобланади.
Учинчидан, табиий ва ижтимоий циклларда ривожланиш ҳам, таназзул 
ҳам бўлмаслиги мумкин: ўзгариш айланма ҳаракат қилади. Инкорни-инкорда 

---

74 
ривожланиш қуйи босқичининг ўзига хос хусусиятлари юқорироқ босқичда 
такрорланиши юз беради.
Аввалги ҳолатларга қайтиш имконияти, яъни 
ўтилган ҳолатларнинг айрим хоссалари ривожланишнинг юқорироқ 
босқичида такрорланиши билиш ва тарихнинг ривожланишини тушуниш 
учун ўз аҳамиятини сақлаб қолади. Демак, инкор ривожланишни янги сифат 
пайдо бўлишига олиб келадиган аниқ йўналтирилган, қайтмас ўзгариш 
сифатида тавсифланади.
Шаклан ривожланишбир чизиқли ҳам, айланма ҳам эмас, балки ранг-
барангроқ ва мураккаброқ, чунончи: бир чизиқли ва кўп чизиқли, тўғри 
чизиқли ва зигзагсимон, умумий ва хусусий, уйғун ва ноуйғундир
. 
Йўналиш жиҳатидан ривожланиш прогрессив ва регрессив бўлади. 
Ривожланиш тизим айрим элементларининг таназзули билан боғлиқ бўлиши 
мумкин. Бутун тизим таназзулга учраши, унинг айрим элементлари эса 
тараққий этиши мумкин эмас. Объектга нисбатан ташқи кучлар таъсирида юз 
бериши мумкин бўлган ҳаракатдан фарқли ўлароқ, ривожланиш ўз-ўзидан 
ҳаракат, ички жараѐн бўлиб, зиддият, бир-бирини истисно этувчи томонлар, 
тенденциялар унинг манбаи ҳисобланади. 
 
Категория сўзи юнонча бўлиб, луғавий 
маъноси 
«гувоҳ»,«таъриф», 
―изоҳлаш‖, 
―кўрсатиш‖, «ифодаловчи» деган маъноларни 
англатади. Фалсафий категориялар объектив 
оламдаги нарса ва ҳодисаларнинг умумий, муҳим томонларини,ҳусусиятлари 
ва муносабатларини акс эттирувчи тушунчадир. 
Фалсафа тарихида категориялар масаласи Арасту томонидан 
«Метафизика» асарида батафсил ишлаб чиқилган. Марказий Осиѐ 
мутафаккирларининг, жумладан Хоразмий, Форобий, Беруний, Ибн Сино, 
Улуғбек асарларида ҳам мазкур кетегориялар кўп ишлатилиб келинган. Ҳар