Б. Сапаров ф а л с а ф а

Энергетика ва хом ашѐ ресурслари
. Яна бир глобал муаммо – 
инсониятни энергетика ва хом ашѐ ресурслари билан таъминлаш халқаро 
майдонда кўп сонли зиддиятлар, шу жумладан ҳарбий можаролар манбаига 
айланди
. Бу ресурслар моддий ишлаб чиқаришнинг негизи ҳисобланади ва 
ишлаб чиқариш кучларининг ривожланишига қараб инсон ҳаѐтида тобора 
муҳимроқ рол ўйнайди.
Мазкур ресурслар тикланадиган, яъни табиий ѐки сунъий йўл билан 
тиклаш мумкин бўлган ресурсларга (гидроэнергия, ѐғоч, қуѐш энергияси ва 
ш.к.) ва миқдори мавжуд табиий заҳиралар билан чегараланган 
тикланмайдиган ресурсларга (нефть, кўмир, табиий газ, ҳар хил рудалар ва 
минераллар) бўлинади.
Ҳозирги истеъмол суръатлари сақланган тақдирда тикланмайдиган 
ресурсларнинг аксарияти инсониятга бир неча ўн йиллардан бир неча юз 
йилларгача 
бўлган 
муддат 
билан 
ўлчанадиган 
яқин 
келажакда 
фойдаланишгагина етиши ҳисоблаб чиқилди. Шунингдек мавжуд 
захираларнинг анчагина қисми мураккаб шароитда жойлашган конларда 
жамланган ѐки нисбатан қашшоқ рудалардан иборат.
Яқиндагина одамлар аксарият фойдали қазилмаларни очиқ усулда ѐки 
600 м дан ошмайдиган чуқурликда қазиб олган бўлсалар, бугунги кунда 
вазият сезиларли даражада ўзгарди. Қулай жойлардаги фойдали қазилмалар 
тугаб бормоқда ва эндиликда 8-10 км чуқурликда ѐки океан тубида 
жойлашган конларни ишга солиш вазифаси пайдо бўлмоқда. Бу эса нафақат 
кўп миқдорда капитал қўйилмаларни, балки уларни қазиб чиқариш ва қайта 
ишлаш учун янги техника ва технологиялар яратишни ҳам тақозо этади. Шу 
сабабли чиқиндисиз технологияларни ривожлантириш билан бир қаторда 
инсоният ихтиѐрида мавжуд ресурслардан оқилона фойдаланиш ҳам муҳим 
аҳамият касб этмоқда.
Уруш ва тинчлик муаммоси
. Ҳарбий соҳа жамият ҳаѐтининг энг 
исрофгар соҳаси ҳисобланади. Айни шу 
сабабли жамият ҳаѐтидан урушни 
бартараф этиш ва Ерда мустаҳкам тинчликни таъминлаш бутун дунѐда 
мавжуд барча глобал муаммолар орасида энг муҳими деб эътироф этилади
. 
Унинг кескинлиги барча замонларда ҳеч қачон пасаймаган бўлса-да, ХХ 
асрда у нафақат айрим кишилар, халқлар, балки бутун инсоният олдига 
«ўлиш ѐ қолиш?» деган мудҳиш саволни қўйиб, алоҳида, фожеавий мазмун 
ва аҳамият касб этди.
Бу ҳол илгари мавжуд бўлмаган имконият – Ердаги ҳаѐтни йўқ қилиш 
имкониятини яратган ядро қуроли пайдо бўлиши билан изоҳланади. Ядро 
қуроли 1945 йил августда (Хиросима ва Нагасаки) илк бор қўлланилган 
пайтдан эътиборан мутлақо янги давр – инсон ҳаѐтининг барча жабҳалари: 
сиѐсат, иқтисод, тафаккурда, жаҳон майдонидаги кучлар нисбатида туб 
ўзгаришлар ясаган ядро даври бошланди. Аммо муҳими шундаки, мазкур 
даврдан эътиборан нафақат айрим инсон, балки бутун инсоният ўлиши 
мумкин бўлиб қолди. Тейяр де Шарден янги вазиятга баҳо берар экан, 
шундай дейди: «Бир индивид ўлса, унинг ўрнини доим бошқа бир индивид 

---

168 
эгаллайди. Индивиднинг ўлими ҳаѐтнинг давом этишига тўсиқ бўла олмайди. 
Аммо бутун инсоният ўлса-чи?..»36. 36.
1940-йилларнинг охирида таърифланган бу масала вақт ўтиши билан 
айниқса муҳим аҳамият касб этди. Атом бомбаси пайдо бўлиши билан 
«қиѐмат-қойим» хом-хаѐл бўлмай қолди. Ўша даврда янги ихтиронинг бутун 
хавфини кўпчилик ҳали тушунмаган, айрим файласуфлар ва олимлар ядро 
уруши таҳдид солаѐтган шароитда одамлар ўзининг ўзгарган ҳолатини 
англаб етишлари ва инсоният ҳалок бўлишининг олдини олиш учун барча 
имкониятлардан фойдаланишлари лозимлиги ҳақида огоҳлантирган эди.
Албатта, ўзини ўзи қириб ташлаш имконияти одамларда дарҳол пайдо 
бўлгани йўқ. Ядро қуролини яратиш ва уни бутун тирикликни қириб ташлаш 
учун етарли миқдорда жамғариш учун вақт, жуда катта моддий, молиявий ва 
бошқа харажатлар, шунингдек жаҳоннинг турли мамлакатларидаги олимлар, 
муҳандислар ва ишчилар кўп миллионли армиясининг куч-ғайрати талаб 
этилди. Аммо биринчи ядро портлашларидан сўнг юзага келган вазиятнинг 
жиддийлигини жаҳон ҳамжамиятининг кенг давралари англаб етиши учун 
ҳам қарийб 30 йил вақт ўтиши керак бўлди.
АҚШ ва Совет Иттифоқида бир-бирига боғлиқ бўлмаган ҳолда иш олиб 
борган олимлар икки жамоаси тадқиқотларининг ақлни лол қолдирувчи 
натижаси бўлган «ядро қиши» концепцияси пайдо бўлган 1980-йилларнинг 
бошига келибгина инсоният ядро қуроли яратилиши, шунингдек глобал 
муаммолар пайдо бўлиши билан у ўзининг аввалги «умрбоқийлиги»ни 
йўқотганини узил-кесил англаб етди.
Компьютерда яратилган моделларда анча аниқ ҳисоблаб чиқилган 
мазкур концепциянинг асосий мазмуни шундан иборатки, жаҳонда Ердаги 
ҳаѐтни бутунлай йўқ қилиш учун етарли миқдорда ядро зарядлари 
тўпланган.
Улар портлатилган тақдирда тўғридан-тўғри шикастлантирувчи 
таъсирдан ташқари ҳавога сон-саноқсиз миқдорда чанг, тутун ва кул 
кўтарилади ва уларнинг қалин пардаси сайѐрамизни қуѐш нурларидан 
бутунлай тўсиб қўяди. Бу атмосфера ва Ер юзасининг температураси кескин 
пасайишига сабаб бўлади ва уни муз босишига олиб келади. «Ядро қиши» 
концепцияси одамларни улар янги хавф даражасини англаб етишга ва 
цивилизацияни қутқариш учун ҳарбий куч ишлатишдан воз кечиб, чоҳ 
ѐқасидан узоқлашишга қодирми, деган саволга жавоб беришда муқобилдан 
узил-кесил маҳрум қилди.
 
Оғир ва мураккаб вазифаларни 
ечишда инсонга фан доим ѐрдам 
берган. Бир пайтлар эришиб 
бўлмайдиган, инсон имкониятлари 
даражасидан ташқарида бўлиб туюлган нарсаларнинг аксариятига айнан фан 
ѐрдамида эришилган. Айни шу сабабли глобал муаммолар хавф солаѐтгани 
ҳақидаги илк огоҳлантиришларнинг ўзиѐқ одамларни фанга ўз эътиборини 
36.П. Тейяр де Шарден. Феномен человека. – М.: 1987. – С.- 216.