Б. Сапаров ф а л с а ф а

Иқтисодий 
ривожланишнинг 
нотекислиги
. 
Ривожланаѐтган 
мамлакатларни қолоқликдан чиқариш ва янги халқаро иқтисодий тартиб 

---

166 
ўрнатиш ҳозирги даврнинг глобал муаммолари орасида алоҳида ўрин 
эгаллайди, чунки бу ерда вужудга келган халқаро муносабатлар тизими 
беқарорлашувининг кучли омиллари яшириниб ѐтади. Сўнгги йилларда дунѐ 
миқѐсида ялпи маҳсулот ишлаб чиқариш ўсгани ҳолда, бойлар ва 
камбағаллар, ривожланган ва ривожланаѐтган мамлакатлар ўртасида 
ижтимоий-иқтисодий ривожланиш даражасидаги улкан тафовут янада ошди. 
Бу муаммо баъзан «бой Шимол» ва «қашшоқ Жануб» ўртасидаги қарама-
қаршилик сифатида ҳам тавсифланади.
1960-йилларда аксарият мамлакатларнинг тўғридан-тўғри мустамлака 
қарамлигидан халос бўлиш жараѐни янги, лекин ўзгача тусдаги қарамлик 
ўрнатилишига олиб келди. Урушдан кейинги даврда жаҳон савдосининг 
ўсиши ва давлатлараро алоқаларнинг кучайиши юз берди. Айни вақтда Ғарб 
давлатлари 
иқтисодиѐтида 
монополиялашув 
жараѐни 
кучайди 
ва 
трансмиллий корпорациялар пайдо бўла бошлади. Улар арзонроқ ишчи кучи 
топиш ва атроф муҳитни муҳофаза қилишга қўшимча харажатлардан 
қутулиш мақсадида меҳнат сарфи катта бўлган ва экологик жиҳатдан ифлос 
ишлаб чиқаришларни ривожланаѐтган мамлакатларга экспорт қила 
бошладилар. Бу ҳол, бир томондан, ривожланган капиталистик 
мамлакатларда атроф муҳитни ҳимоя қилиш учун оммавий ҳаракатнинг 
фаоллашуви ва экологик қонунчиликнинг янада кескинлашуви билан, бошқа 
томондан эса, ривожланаѐтган мамлакатлар ўзининг қашшоқлиги туфайли, 
қатъий экологик меъѐрлар ва бу билан боғлиқ чеклов чоралари жорий 
этишни ўзига доим ҳам эп кўра олмаслиги билан изоҳланар эди.
Сўнгги ўн йилликларда вазият яна ривожланаѐтган мамлакатлар 
зарарига ўзгара бошлади. Ривожланган мамлакатларда жамият ҳаѐтининг 
барча жабҳаларига ва иқтисодиѐтга компьютерлар ва микроэлектроника 
жадал суръатларда жорий этила бошлади. Шунингдек технологик 
новациялар ва янги (юксак) технологиялар роли ҳам сезиларли даражада 
ошди, бу эса ишлаб чиқаришга маълумотли, малакали ишчи кучини жалб 
қилишни тақозо этди. Шу сабабли иқтисодий ўзаро алоқалар ва жаҳон 
савдоси асосан иқтисодий ривожланган давлатлар ўртасидаги алмашинув 
ҳисобига амалга оширила бошлади, ривожланаѐтган мамлакатлар эса, агар 
улар кўп миқдорда хом ашѐ ресурсларига эга бўлмаса, жаҳон бозоридан 
сиқиб чиқарилди.
Ўзбекистонда эса, мустақиллик йилларида ―...ялпи ички маҳсулот 3,5, 
аҳоли жон бошига ҳисоблаганда эса 2,5 баравар ўсди, ўртача иш ҳақи 14 
баравар ошди. Давлатнинг ижтимоий соҳа ва ижтимоий муҳофаза учун сарф 
харажатлари 5 баравардан зиѐдроқ кўпайди. Ҳар йили давлат бюджетининг 
50 фоизи ижтимоий соҳага йўналтирилмоқда35. 1. Бу борадаги ислоҳотлар 
изчил ҳаѐтга тадбиқ этилмоқда. Ўзбекистонни янада ривожлантириш бўйича 
Ҳаракатлар стратегиясида белгиланган вазифалар изчил бажарилмоқда.
35. Каримов И.А. БМТ Саммитининг минг йиллик ривожланиш мақсадларига бағишланган ялпи 
мажлисдаги нутқ.-Т.: Ўзбекистон, 2010.

---

167