Б. Сапаров ф а л с а ф а

интуитив билиш, қалбан билиш, ғойибона 
билишдир. 
Ўзининг бутун борлиғини фан, дин, сиѐсат ва санъат соҳасига 
бағишлаган буюк кишилар анна шундай билиш қобилиятига эга бўладилар. 
Интуитив билиш ҳиссий ва ақлий билишга таянади. Буюк шахсларнинг 
ғойибона билиши уларнинг доимий равишда фикрини банд этган, ечимини 
кутаѐтган умумбашарий муаммолари билан боғлиқдир.
 
Эмпирик билим мавжуд нарсанинг 
бевосита эмас, балки билвосита инъикоси
. 
Масалан, олим ўзи кўрмаѐтган тегишли 
объектнинг ҳолати ҳақида унга ахборот бераѐтган асбоб кўрсаткичи ѐки 
Эмпирик билим ва унинг 
шакллари
.
 

---

86 
электрокардиограмманинг электр чизиғини кўради. Бошқача айтганда, 
билишнинг эмпирик даражаси ҳар хил асбоблардан фойдаланиш билан 
боғлиқ; у кузатиш, кузатилаѐтган нарса ѐки ҳодисани тавсифлаш, 
баѐнномалар юритиш, ҳужжатлардан фойдаланишни назарда тутади, 
масалан, тарихчи архивлар ва бошқа манбалар билан ишлайди. Хуллас, бу 
оддий сезги даражасида билишга қараганда билишнинг юқорироқ 
даражасидир.
Эмпирик билимлар назарий билим негизини ташкил этувчи илмий 
далиллар мажмуидир. Эмпирик билим кузатиш ва эксперимент, тавсифлаш, 
таққослаш, ўлчаш ва далиллар каби методлар ѐрдамида шаклланади.
Кузатиш
– 
билиш объектининг муҳим хоссалари ва муносабатларини 
аниқлаш мақсадида атайлаб амалга ошириладиган изчил идрок этишдир
. 
Кузатиш мақсадини белгилаш, унинг усулларини аниқлаш, ўрганилаѐтган 
объект хулқ-атворини назорат қилишнинг режасини тузиш, асбоблардан 
фойдаланиш кабилар кузатишнинг муҳим хусусиятларидир. Кузатишларнинг 
натижалари бизга борлиқ ҳақида илмий далиллар кўринишида дастлабки 
ахборот беради.
Кузатиш бевосита ѐки билвосита, масалан, микроскоп ѐрдамида бўлиши 
мумкин. Ҳозирда электрон микроскоп ѐрдамида молекулаларни визуал 
кузатиш мумкин. Кузатиш – бу фаолиятнинг муайян объектларга қаратилган 
мақсадлар ва вазифаларни таърифлашни назарда тутадиган фаолият шакли. 
Бирон-бир нарсани билишни хоҳлаган ҳар қандай одам ўз кўзларини 
кузатувчанликка ўргатиши лозим.

---

87 
Зеҳнли, ижодкор ва теран ақл нарса ва ҳодисаларнинг кўпчилик эътибор 
бермайдиган муҳим жиҳатларини кўриш ва сезиш қобилияти билан ажралиб 
туради. Бу қобилият фан ва санъатдаги новаторлик омилидир. Кузатиш 
махсус тайѐргарликни талаб қилади. Кузатишларни тайѐрлашда кузатиш 
вазифалари, у жавоб бериши лозим бўлган талабларни аниқлаш, кузатиш 
режаси ва усулларини олдиндан ишлаб чиқиш муҳим ўрин тутади. Кузатиш 
табиатнинг ўзида мавжуд нарсалар ва ҳодисаларни қайд этади. Бироқ инсон 
кузатувчи роли билан кифоялана олмайди. У экспериментлар ўтказиш орқали 
фаол синовчига айланади. Мияда тасаввур қилинган модель устида 
ўтказиладиган фикрий эксперимент билишнинг алоҳида шаклини ташкил 
этади. Унга хаѐл ва тафаккурнинг узвий алоқаси хосдир.