Б. Сапаров ф а л с а ф а

Айният тушунчаси 
нарса ва ҳодисалар ўртасидаги ўхшаш томонларни 
ифодалайди. Шу билан бирга нарса – ҳодисалар бир – биридан фарқ 
қиладиган томонлар, хусусиятлар, белгиларга ҳам эгадир. Оламда айнан бир 
хил бўлган нарсанинг ўзи йўзқ. Хатто дарахтнинг бир шоҳида ѐнма – ѐн 
турган икки барг ҳам бир – биридан фарқ қилувчи баъзи жиҳатларга эга. Ҳеч 
бўлмаганда, улар бир – биридан макондаги ўрни билан фарқ қилади. 
Инсон ҳаѐтидан мисол келтирадиган бўлсак, бир- бирига ташқи 
томондан тамомила ўхшаш бўлган Ҳасан ва Ҳусанларда ҳам жуда кўп фарқ 
қилувчи хусуситлар бор. Масалан, уларда феъл – атвор, қизиқиш тури, 
дунѐқарашлар ҳар хил бўлиши, яъни уларнинг ички дунѐлари фарқ қилиши 
мумкин. Демак, 
тафовут 
нарса – ҳодисаларнинг фарқ қилувчи томонларини 
ифодаловчи тушунчадир.
Умумий алоқалар диалектика категорияларида ѐритилади.
 
Ўзгаришларнинг шундай бир шакли 
борки, уни фалсафада ривожланиш деб 
аталади. 
Ривожланиш 
бу – муайян 
системанинг муайян вақт ва фазодаги яхлит, 
комплекс, 
орқага 
қайтмайдиган, 
илгариланма йўналишга эга бўлган, миқдорий ва сифатий ўзгаришидир. 
Ривожланишнинг энг муҳим концепцияси диалектикадир. Унга кўра, 
ривожланиш сифатий ўзгариш билан боғлиқ бўлиб, унинг уч асосий 
хусусияти мавжуд:
1.
ривожланиш орқага қайтмайди;
2.
ривожланиш фақат келажакка йўналгандир; 
3.
ривожланиш зарурийлик билан боғлиқ. 
Ушбу уч хусусият мавжуд бўлгандагина ўзгариш ривожланиш 
даражасига кўтарилади. Биринчи хусусият бўлмаса ўзгариш ҳар қандай 
фаолият кўрсатиш жараѐни билан, иккинчи хусусият бўлмаса – ворисийлик
Ривожланиш ва ўзаро
алоқадорликнинг умумий 
қонуниятлари. Фалсафа 
қонунлари
 

---

70 
ва алоқадорликка эга бўлмаган жараѐн билан, учинчи хусусият бўлмаса – 
тасодифий жараѐн билан чекланиб қолади.
Қарама-қаршилик – нарсалар ва ҳодисалардаги бир-бирини тақозо 
қилувчи ва бир-бирини истисно этувчи томонлар, хоссалар, тенденциялар, 
жараѐнларни акс эттирувчи фалсафий категория (ассимиляция – 
диссимиляция, ўзгарувчанлик – туғмалик, ишлаб чиқариш – истеъмол қилиш, 
яхшилик – ѐмонлик ва ш.к.).
Қарама-қаршиликлар – ўзаро боғланишли бўлган 
тушунчалар. Турли жиҳатлардан олинган тақдирда, улар ўзаро бирликни 
ташкил этмайди ва бир-бирига зид бўлмаслиги мумкин. 
Қарама – қаршиликлар ўртасидаги муносабатни 
зиддият 
деган 
тушунча ифодалайди. Кўп ҳолларда айният ва тафовутнинг зидлиги ва 
уларнинг бир мапҳражга келиши, меъѐрий ўзгаришлар туфайли ривожланиш, 
тараққиѐт, янгиланиш жараѐнлари амалга ошади. Тараққиѐт шу маънода 
айният, тафовут ва зиддиятларнинг пайдо бўлиши, ривожланиши ва ҳал 
қилинишидан иборат бўлган абадий ва азалий мураккаб жараѐндир. 
Қарама-қаршиликлар ўртасида икки хил муносабат мавжуд: ягоналик 
муносабати ва қарши ҳаракатга доир муносабат
. (қонуннинг классик 
таърифида «кураш» атамаси ишлатиладики, у қонуннинг моҳиятини 
соддалаштиради, чунки мазкур атама кўпроқ жамиятга тегишлидир.)