B. S. Sayfullayev, V. K. Rustamov madaniy tadbirlarni tashkil etish

1.
«
Etyud» deganda nitnani tushunasiz?.
2. Etyudlar aktyor tarbiyasini asosi, degati tushunchani qanday
izohlaysiz?
3. Etyudlar qcmday tayyorlanadi?
Г.Крис m. Воопнтание ак г£ря школы Слшяеяавского. М..»Исетсогво». 1968. ) 22 стр. 
128

---

1. Etyudlar tushunchasi.
2. Amaliy jihatdan etyud tayyorlang va uni rahlil qiling.
Efyudlarda Stanislavskiy sistemasining prinsiplari
Bir kishilik etyudlar - ijrochining individual xususiyatlarini 
namoyon etishga majbur qiiadigan usul bo'lib, bunda u yakka holda 
obraz yaratishga harakat qiiadi. Ikki kishilik etyudlarga qaraganda 
bir kishilik etyudlarni to'qish qiyinroq. Chunki ikki idshi ijrosida 
qarama-qarshiliklar yaqqol namoyon etiladi. Yuqorida aytib 
o'iganimizdek, bir kishilik etyudlarda qarama-qarshiliklami 
«topish» qiyinroq kechadi.
«Aktyorlik mahorati» fani dasturining nazariy qismi aktyorlik 
mahoratining elementlarini Stanislavskiy sistemasini o'rganish 
orqali o'zlashtirishga bag'ishlangan. Stanislavskiyning hayoti va 
ijodi, sistemasi, rejissura va aktyorlik mahoratiga oid manbalar shu 
soha olimlari tomonidan yaratilgan bir qancha manbalarda 
berilganligi uchun bu mavzularga to'xtalmoqchi emasmiz. 
Stanislavskiy sistemasi yoki 
Meyerxold biomexanikasining 
aktyorlik mahorati va rejissuragà oid jihatlarini mashg'ulotlaming 
amaliy qismida o'zlashtirilib boriladi.
Avvalo aktyorlik mahoratining elementlarini bilib olish zarur. 
Ko‘pincha talabalarimizga «Stanislavskiy sistemasi prinsiplarini 
aytib bering» deb savol berilsa, ular aktyorlik mahorati 
elementlarini sanab ketadilar. Aktyorlik mahoratining elementlariga 
quyidagilar kiradi:
1 .Ko‘rish.
ZSezish.
3.Eshitish.
4.His qilish.
5.Ta’m bilish. Bu elementlar aktyorlik mahoratining barcha 
ko'rinishlarida ishtirok etadi. Masalan, sahnaga cbiqqaningizdan 
so‘ng xohlaysizmi, xohlamaysizmi albatta nimanidir ko'rasiz, 
sezasiz, eshitasiz va shunga munosabat bildirish uchun xatti-harakat 
qila boshlaysiz.
_______________________________________________ 1 2 9 _______________________________________________
M ustaqil ish uchun mavzu va vazifalar:

---

B.Zaxava o‘zining, ya’ni «Aktyorlik va rejissyorlik mahorati» 
(«Мастерство актёра и режиссёра») kitobida' 7 Stanisla/skiyning 
ijodiy 
faoliyatini 
o'rganib, 
uning 
sistemasini 
prinsiplarini 
quyidagicha ifodaiaydi:
1 .Hayotiy haqiqat prinsipi.
Hayotiy haqiqat aktyorlik va rejissyorlik faoliyatda eng e ’tibor 
qaratish lozim bo‘ Igan qismdir. Ayniqsa birinchi kursda etyudlarni 
tuzishda bunga alohida ahamiyat berish kerak. Sahnada bo‘layotgan 
har qanday voqelik va xatti-harakatlar hayotiy haqiqatga mos kelishi 
kerak. Sahnada «yolg‘on» bilan tomoshabinni aldash - sehna san’ati 
ichidagi eng kechirib bo‘lmas gunohdir. Shuning uchan etyudlar 
ustida ish boshlaganda haqiqat tamoyillariga tayangan holda ijod 
qilishga o ‘rganib borish kerak. Masalan, mushuk hech qachon 
hayotda «vovullamaydi». Agar sahnada shunga o‘xshash xatti- 
harakat namoyish etilsa, hayotiy haqiqat prinsipJari buzilgan 
hisoblanadi. Haqiqatni o‘zini ikkita, y a’ni hayotiy (real) haqiqat va 
sahnaviy haqiqat ko‘rinishlari nuqtayi nazardan olibqaralgan holda 
o‘rganish maqsadga muvofíqdir. Sahnaviy haqiqat - bu aktyor 
tomonidan yaratiladigan haqiqatdir. Sahna ko‘proqshartlilikni talab 
qiladi. Ana shu shartlilik asosida hayotiy haqiqat ;/Otadi.Tanlangan 
asar asosida etyud ishlashda, berilgan shart-sharoitar aniqlanishi va 
mantiqiy uzviylik bog'lanishi analiz qilinib, hayotiy haqiqatlar bilan 
taqqoslanishi kerak. Tempo-ritm, ichki tempo-rilm, tashqi tempo- 
ritm va aktyorlik mahoratining boshqa elementlari o ‘z ta ’sirini va 
harakat trayektoriyasini o‘zgartirganda etyud sodii boMadi. Muallif, 
dramaturg tomonidan berilgan, aktyor tomonidan, o‘sha davrdagi 
berilgan shart-sharoitlar asosida qurilgan voqelik uni hissiyotlarni 
qamrab olib, sahnaviy xatti-harakatga olib keishi, aktyor o ‘zi 
qurgan xayoliy olam ga ishonganini v a uni qanrab oigan hayot, 
haqiqiy hayotdek qabul qilinayotganini bildiradi. Demak, bu aktyor 
mahorat elementlarini yaxshi egallash bilan birga sehrli «Agar- 
da»ni ham mukammal o‘zlashtirgan38. Darhiqiqat, «Agar-da», 
«Berilgan shart-sharoitda» aktyorga sahnada to g ‘ri harakat qilishi 
uchun aniq vazifalarni beradi.
3,Б.Е .Захава. М астерство актера и режиссера. М . Искусство. 1964 г.
38 O .D adam irzayev. E tyud u stid a ishlashda scbrli «A gard-da»ning aham iyati. S an’al ta'lim i. Yilnom a, 
ikkinchi jild . 2007-y, 118 bet.
130

---

2. Uning (Stanislavskiyning) oliy maqsad to ‘g‘risidagi ta’limoti 
prinsipi.
Stanislavskiy o'zining teatr san’atiga bag'ishlab yozgan 
«Aktyoming o‘z ustida ishlashi» kitobining alohida bobini oliy 
maqsadni mohiyatini ochishga bag'ishlagan.39 U nafaqat ushbu 
bobda, balki barcha sahnalashtirgan asarlari-yu, rejissyorlik 
ishlarining deyarli hammasida oliy maqsad tushunchasiga keng 
aham iyat bergan holda yondashadi. B a’zan, oliy maqsad bilan g ‘oya 
tushunchalarini bir-birlaridan farqini ajrata olmay qoladigan hollar 
ham uchrab turadi. Agar bu ikkita tushuncha bir xil mazmun- 
m a’noni bersa nima uchun Stanislavskiy bu terminga alohida urg‘u 
beradi? G‘oya tushunchasida - muallif yozgan asari orqali nima 
demoqchi boMgan bo‘lsa, oliy maqsadda - rejissyor shu asam i 
sahnalashtirish 
orqali 
nima demoqchi 
ekanligi 
ifodalanadi, 
boshqacha qilib aytganda, muallifning fikriga u yoki bu darajada 
qo'shilib yoki qo‘shimcha fikr-mulohazalar bildirgan holda 
yondashadi. Masalan, «Tabiami asrang» etyudini sahnalashtirish 
orqali rejissyor nima uchun shu mavzuni tanlaganini, mavzuning 
dolzarbligi nimada, agar tabiatga yomon munosabatda boMsak, 
qanday oqibatlarga olib kelishi mumkin, uni oldini olish uchun 
nimalar qilish kerak, kabi savollarga javob bo‘lishi kerak. 
Sahnalashtirilayotgan har bir asarda rejissyorning oliy maqsadi 
sezilib turishi kerak. Shundagina u o‘z ishini to‘liq bajargan bo‘ladi.
3. Faollik va harakat prinsipi (принцип активности и 
действия). Sahnada bo‘layotgan har qanday xatti-harakat faollashib 
borishi kerak. Faollik prinsipining mohiyati, Stanislavskiyning so‘zi 
bilan aytganda, obraz va ehtiroslarni «o‘ynash» kerak emas, balki 
obraz va ehtiroslarda harakat qilishdir.40 A ktyor sahnada harakat 
qilar ekan, asardagi qarama-qarshiliklar kuchayib borgan sari uning 
harakatlari ham asar mazmunidan kelib chiqqan holda faollashib 
borishi kerak. Aks holda tomosha yoki spektaklni tomoshabin 
tomonidan qabul qilishi susayadi va natijada asar sahnada 
muvaffaqiyat qozonishi qiyin bo'lib qoladi. Shuning uchun 
etyudlardagi qarama-qarshiliklarni kuchaytirib, qahramonlaming 
harakatlarini faollashib borishiga erishish lozim.
i9
К .С.С таниславский. Р а б о т а a ici cp н ад собой. М. Искусство. 1985. гл. X V . 380 отр.
40 K.S. Stanislavskiy. Tanlnngan as arlar. М. I. 3 tom , 1985 y. 349 b.

---

4. Áktyor ijodining tabiiylik (organiklik) prinsipi.
Aktyor i jodida sun’iy va mexanik harakatlar boMmasligi kerak, 
barcha xatti-harakatlar organiklik (tabiiylik) talablariga bo‘ysin- 
,m og‘i lozim. Etyudlarda aktyorlik ijrosining so f tabiiy va 
harakatlaming aniq tizimiga erishishni maqsad qilib qo‘yish kerak. 
«Men sbu rolni bajaryapman, meni atrofdagilar qanday qabul 
qilishyapti ekan», degan fíkrning kelishining o‘zi noto‘g‘ridir. 
Ba’zan talabadan «qani sen sahnada oddiy ynrishingní ko'rsat», deb 
vazifani bersak, aktyorlik mahorati elemenlarini yaxshi egallashni 
boshlaganlar sahnada erkin, bemalol harakatlanadil^r. Ammo 
ba’zilar, meni hamma kuzatib turibdi, shuning uchun yaxshiroq 
yurishim kerak, deb o‘ylab boshqacharoq harakat qila boshlaydilar. 
Natijada harakatlardagi tabiiylik yo‘qoladi. Bu nafaqat etyudlarda, 
umuman, sahna san’atining barchasida qoMlaniladigan prinsip- 
laridan biri hisoblanadi.
5. Aktyoming obrazda «yashash» prinsipi». Bu yerda «пере­
воплощение» tushunchasi keng ma’noda qo'llanib, o ‘zbekcha 
tarjimasida obrazda yashash, obrazga singib ketish kabi ma’nolarni 
ham beradi. Bunda aktyoming rolda «yashashi» deb uni ijro talqini 
nazarda tutilgan. Etyudlarda ham bu prinsiplarga katta e ’tibor 
qaratish lozim. Masalan, xo‘roz obrazini yaratayotgan aktyor - 
xo‘rozga xos bo'lgan xususiyatlarni o‘rganib, uning harakatlarini
o.‘zlashtirib, xarakterli xususiyatlarini o‘z ijodiga singdirgan holda 
sahnaga chiqishi kerak. Obrazda «yashash» prinsipi Stanislavskiy 
sistemasi kechinma san’atining mohiyatini anglatuvchi tushun- 
chalardan biri hisoblanib, aktyoming roiga kirishish, unda yashash, 
obrazni talqin qilishda vazifalami aniq belgilab olishiga yordam 
beradi.
Stanislavskiy sistemasini o'zlashtirishda kechinma san’ati 
asosiga qurilgan materiailarni tanlash ham bo‘lajak rejissyorlardan 
o‘ziga xos mahorat talab etadi.
Barcha etyudlar ilk sahnaga chiqayotgan talaba-aktyorda 
sahnaviy mardlik (сценический смелость)т shakllantirishda katta 
maktab vazifasini o'taydi. Etyudlar ustida ishlash bosqichida