Б. С. Мусаев а г р о к и м

А й ри м э к я н л а р ҳ о с и л и
таркибидаги К^О нинг 
ў р т а ч а м и қ а о р и , 
қуруқ 
м о д д а г а н и с б а т а н % л а р д а
(А. В. Петербургский, 1989)
Экин тури
Маҳсулот
К,0
Экин тури
Маҳсулот
КЮ
Кузги донли
дони
0,65
Карам
карамбош
4,60
экинлар
сомони
1,10
Бодринг
меваси
5,65
Баҳорги донли дони
0,67
Сабзи
меваси
3,70
экинлар
сомони
1,30
Помидор
меваси
3,20
Маккажўхори дони
0,43
Картошка
тугунаги
2,40
пояси
1,93
палаги
3,70
Кдндлавлаги
илдизмева
1,00
Зиғир
пояси
1,10
барги
3,00
Пахта
толаси
1,00

---

Турли экинлар ўзларининг бир тонна ҳосили ва 
шунга мос қўшимча маҳсулоти билан тупрокдан турли 
микдордаги калийни олиб чиқиб кетади ва бу рақам 
донли экинларда 25—37, дуккаклидон экинларида 16— 
20, картошкада 7—9, қандлавлагида 6,7—7,9, сабзавот 
экинларида 4,0—5,0 ва беда пичанида 20—24 
кг
га 
тенгдир. Лекин келтирилган бу рақамлар таққослаш учун 
жуда ноқулай, чунки экинлар ҳосили таркибидаги қуруқ 
модданинг миқдори билан бир-биридан кескин фарк­
ланади. Шунинг учун олиб чиқиб кетилади ган озиқ 
элементлари микдорини гектаридан олинадиган ўртача 
ҳосил ва қўшимча маҳсулот асосида кўрсатиш мақсадга 
мувофикдир (31-жадвал).
31-жадвап.
А с о с и й қ и ш л о қ х у ж а л и к э к и н л а р и н и н г ҳ о с и л и т а р к и б и д а г и  
к а л и й м и в д о р и
(А. В. Петербургский, 1989)
Экин тури
Олинадиган маҳсулот, т/га
Олиб чиқиб 
кетиладиган 
умумий 
калий, кг/га
ҲОСИЛ
сомон, поя 
ва бошқа
Донли экинлар
Гречиха
Зиғир ва наша
Кунгабоқар
Картошка
Кандлавлаги
Карам
Дуккакли-дон экинлари 
Беда (пичани)
2,0-2,5 
2,0 
1,0 
1,8 
20,0
30.0
70.0
2.0 
10,0
4,0-6,0 
6,0
4,5-6,0 
7.5 
12,0 
20,0
40.0
3.0
45-47
150
50
360
200
175
310
40
150
Донли экинларда хрсил билан мосуво қилинадиган 
калий қўшимча маҳсулотлар билан (сомон ёки пахол) 
олиб чиқиб кетиладигандан анча кам бўлса, илдизме­
валилар ва сабзавот экинларида, аксинча, унинг асо­
сий қисми ҳосил ҳиссасига тўғри келади.
Буғдой донида ялпи калийнинг 15% и жамланади, 
қолган 85% и сомон таркибига киради. Бунинг аксича, 
картошка туганаклари 95%га яқин калий тутгани ҳолда, 
унинг палаги ҳиссасига атиги 5% калий тўғри келади.
Ўсимлик шох-шаббаларининг тўкилиши, барглар- 
дан ёмғир таъсирида ювилиб тушиши ва илдиз тизими 
орқали маълум микдорда ажралиши ҳисобига тупрок­
дан чиқиб кетадиган калий микдори юқорида келти­
рилган рақамлардан 20—30% кам бўлади.

---

Айниқса, ёмғир таъсирида ювиладиган калий мик­
дорини ўрганиш борасида талай тадқиқотлар ўтказил- 
ган 
(Голландия).
Текширишлар асосида бир гектар май­
донда 1675 
кг
қари барглар борлиги аникданган. 18 соат 
давом этган ёмғирдан кейин мазкур баргларда мавжуд 
булган 75 
кг
калийдан атиги 39,6 
кг
и сакданиб қолган. 
Тунги ёмғирлар таъсирида кундуз ёғадигандан кўра 
кўпроқ калий ювилади. Масалан, муқаррар 41К изотопи 
ёрдамида аниқланишича, ловия баргидан ювиладиган 
калийнинг 71% и кечаси, колган қисми кундузи ёғади- 
ган ёмғир ҳиссасига тўғри келади.
Тупрокдаги калий
Калийнинг ер қобиғидаги ўртача микдори 2,14% га 
тенг. Кўпчилик тупрокдар учун она жинс вазифасини 
ўтовчи чўкинди жинслар таркибида ҳам калий кўп уч­
райди. Тупрокдаги ялпи калийнинг микдори азот ва 
фосфорнинг йиғинди микдоридан анча кўпдир. Ҳай- 
далма қатламдаги ялпи калийнинг микдори азот мик­
дорига нисбатан 5—50 марта, фосфорга нисбатан 8— 
40 марта кўа.
Собик Итгифок тупрокдарнинг калий билан таъ- 
минлашини таққослаб кўрсак: энг кўп калий бўз ва 
қора тупрокдарда, энг ками эса кизил тупрокдарда 
учрайди.
Калийнинг асосий кисми тупрокнинг минерал кис­
ми таркибига киради. Тупрокдаги калий турли-туман 
бирикмалар таркибига киради ва уларни 5 та гуруҳга 
бўлиш мумкин:
1.