antitranspirantlar
deyiladi.
.
Antitra nspirantlar ikki xil boMadi, ya’ ni barg ogMzchalarnmg
yopiUshini keltirib chiqaruvchilar va barg yuzasida yupqa parda hosi
qiluvchilar.
.
. .
Birinehi guruhga merkuratsetat (CgHgOj), abssizat kislotasmi
(C 15H20O4) misol qilib ko‘ rsatish mumkin. Ulaming barg hujayralangp
ta’ siri natijasida ogMzchalarning turgori pasayadi. Buning natijasida esa
OgMzchalar yopiladi. Ushbu holat 10-15 kun davom etishi va
transpiratsiya jadalligi-50% kamayishi mumkin.
Ikkinchi guruhga-poliztilen, polipropilen, polivinil-
xlorid kabi
polimerlar kiradi. Ulaming ta’ sirida barg sathida parda hosil bo ladi
hamda suvning bugManishi 50% va undan ko‘ proq kamayadi. Bunaay
hollarda ayrim tajribalarda 0‘ simliklar hosildorligining oshis 1
kuzatilgan.
.
Agar biz suv yetishmasligining fiziologik jarayonlarga ta’ sirim butun
bir o‘ simlik misolida qaraydigan boMsak
unda o‘ simlik poyasinmg
pastki tomonidan boshlab uning barglarini quriy boshlaganini ko jis
mumkin. Chunki suv tanqisligida o‘ simlikning yuqori barglart agi
gidrolitik
jarayonlaming
dastlab
kuchayishi
natijasida
ular
hujayralaridagi osmotik faol moddalar miqdori ham ortadi. Buning
natijasida esa yuqorigi barglar pastki barglardan suvni tortib ola
boshlaydilar va o‘ zlaridagi biosintetik qobiliyatni uzoqroq saqlab
qoladilar.
IV.14. SUG‘ O R ILA D IG AN D EH Q O NCH ILIKNING
F IZ IO L O G IK ASOSLARI
Sug‘oriladigan dehqonchilik yoki «orosheniye» bu yerlaming
meliorativ holatini yaxshilashdan iborat b
o‘ lib, botqoq joylami
suvsizlantirishdan, sho'rlangan tuproqlarni gipslashdan va sho‘ rini
yuvishdan iboratdir. Yer yuzi quruqlik qismi suv bilan ta’ minlan-
ganligiga qarab ikki qismga, ya’ni gumid va arid zonalarga boMinadi.
1. Gumid yerlar. Bu yerlarda suvning yillik bug‘ lanish miqdori
yog‘ ingarchilik miqdoridan kam boMadi.
2. Arid yerlar. Bu joylarda suvning yillik bugManish miqdori yillik
yogMngarchilik miqdoridan ko‘p boMadi.
Yer yuzi quruqlik qismining 1/3 qismi arid zonalarga to‘ g‘ ri keladi,
ya’ ni bu joylarda yillik yogMngarchilik miqdori 250-500 mm ni tashkil
qiladi.
Arid zonaning yarmidan ko‘ progM qattiq qurg‘ oqchilik rayonlarini
tashkil qiladi. Bu joylarda yillik suv bugManishi miqdori 1000 mm
boMgani holda yogMngarchilik miqdori 250 mm dan ham past boMadi.
0 ‘ simliklaming muqobil rivojlanishi uchun uning suv bilan
ta’ minlanganligi butun o'sishi davomida talab darajasida boMishi lozim.
Ammo ko‘ pgina qishloq xo‘jalik rayonlari arid zonalarda joylashganligi
tufayli bu yerlarda faqat sug‘orib dehqonchilik qilish mumkin.
0 ‘ simliklar rivojlanishi davrida ro‘y bergan bir martagina kuchsiz
suv tanqisligi ham ular hujayralaridagi moddalar almashinuviga kuchli
salbiy ta’sir qiladi. Agar o‘ simlik bir marta qisqagina vaqtda suvga
muhtoj boMsa ham, biz keyin qanchalik urinmaylik undagi normal
moddalar almashinuvi hech qachon tiklanmaydi.
0 ‘ simlikning ichki suv balansi bir qancha omillarga bogMiq.
Bulardan biz quyidagilarni ko'rsatib o‘tishimiz lozim.
1. O'simliklaming turiga, ildizlarining chuqur ketishi, shoxlanishi va
rivojlanishi bosqichlariga.
2. Berilgan maydonda o'sayotgan o‘ simliklam\ng soniga.
I.
Ob-liavo omillariga, ya’ni harorat, havoning namligi, tuman,
■ttmmol,
yorug'lik, yogMngarchilik miqdorlari va boshqalar.
4. Tuproq omillariga, ya’ni tuproq eritmasining osmotik bosimiga,
tuproqning tuzilishiga va uning nam sig'imiga.
Sug'oriladigan dehqonchilik sharoitida, tuproqqa ekilishi mumkin
boMgan
o'simliklarda normal fiziologik jarayonlaming ketishi va
ekinlardan
yuqori va sifatli hosil olish uchun awalo tuproqning namlik
ko'rsatkichlarini
bilish muhimdir. Bu shunaqa namlik ko'rsatkichiki,
undan
pastda o'simlikning organik massasi kamayib, u o‘ z navbatida
bo&ilning
kamayishiga olib keladi. Bu tuproq namligi ko‘ rsatkichi
optim al
namlik chegarasi deyiladi.
Tuproqning optimal namlik chegarasi o‘ z navbatida o‘ simlikning
0‘ sishi fazasiga, tuproqning unumdorligiga, sho‘ rlanishga, sizot
suviam ing
mirterallashishiga, ob-havo sharoitlariga. agrotexnikaga
ham da
kuchll suv yetishmasligini keltirib chiqaradigan xavfli
davrlam ing
boMishi yoki boMmasligi bilan bogMiq. Shuning uchun ham
arid zonaiari uchun qishloq xo'jalik ekinlarini suv bilan aniq va tejab
sug^orishning
fiziologik ko'rsatkichlarini ishlab chiqish alohida
aham iyatga
ega boMib, yuqori hosil olishning asosiy omilidir.
Hozirgi vaqtda o'simliklami sug'orish muddatlarini aniqlashda bir
qancha
usullar qoMlanilmoqda. Bularga biz barglarning suvlilik darajasi
v a
ularning osmotik bosimi, barg ogMzchalarining ochiqlik holatining
oMchami va shira ajratish qobiliyatini ko‘ rsatib o‘tishimiz mumkin.
Ushbu usullardan keng tarqalgani bu barglarning so'rish kuchini
aniqlashdk. Buning uchun awalo ma’ lum bir o‘ simlik bilan bir xil
ozuqa muhitida bir qancha sug'orish variantlarida tajribalar qo'yilib
ma’ lum btr rivojlanish fazalarida yoki ma’ lum bir muddatlarda ular
barglarinmg so‘ rish kuchlari aniqlab boriladi. Tajriba oxirida yuqori va
si&tli hosil olingan hamda nisbatan kam suv sarflangan variant
aoiqlanadi va ushbu o‘ simliklar barglarining so'rish kuchlari keyingi
yiflar uchun na’ muna (etalon) sifatida xizmat qiladi. Chunki ushbu
variantda tuproq namligi o'simliklarda boradigan fiziologik jarayonlar
ucfeun eng muqobil boMib, iqtisodiy jihatdan samarali boMadi.
Hozirgi vaqtda ekinlarni vaqtida sug'orish uchun ayrim o'simliklar
barglarning so'rish kuchlari aniqlangan. Masalan, bug'doyda, uning
barglarining normal so'rish kuchi gullashi oldidan 0,81-0,91 MPa
bo'Isa, yoppasiga gullash va don tugish fazasida mos ravishda 1,0- 1 ,1
va 1,11-1,21 MPa ga teng boMadi.
Go‘zaning
suv
rejimi.
Ma’ lumki,
paxta
mamlakatimiz
iqtisodiyotining asosini tashkil qiladi. Shuning uchun ham g‘o‘ zaning
suv rejimini o‘ rganishga anchagina ilmiy izlanishlar bag‘ ishlangan.
Masalan, X.S. Samevning (1979) ma’ lumotlariga qaraganda g'o'zaning
suv rejimida unga berilayotgan o‘ g‘ itlaming ahamiyati juda kattadir.
Xususan, azotli-fosforli o‘ g‘ itIar g ‘ o‘za barglari suvlilik darajasiga ta’sir
qilib, hujayralarda bogMangan suv miqdorini, jumladan osmotik va
kalloid bogMangan suv miqdorini oshiradi. Buning natijasida barglarning
transpiratsiyaga qarshi suvni ushlab qolish xususiyati kuchayadi.
Go‘ zaga fosforli o'gMtlarni ko‘ p miqdorda berish uning suv rejimiga
muqobil
ta’ sir ko'rsatadi,
ayniqsa suv yetishmagan sharoitda
o'simliklaming o'sishi va rivojlanishiga oxir oqibatda ularning
hosildorligiga yaxshi ta’sir ko'rsatadi.
Azotli o'g'itlarni g'o'zani oziqlantirish uchun besh muddatda, ya’ ni
ekish bilan birga, o'sish va rivojlanishning 4-5 haqiqiy barglar,
shonalash, gullashdan oldin va yoppasiga gullash fazalarida berib, oxirgi
oziqlantirishni birmuncha ilgari surib gullashdan oldin tugallash uning
barglarida erkin suv miqdorining kamayib, bogMangan suv miqdorining
esa oshishiga olib keladi. Bu holat tuproqning past namligida ham
g'o'za so'ligunicha davom etadi. Shuning uchun ham yuqoridagi
sharoitlarda o'stirilgan g'o'za o'simligi qurg'oqchilikni nisbatan kamroq
zararlanib o'tkazadi.
Go'zani azotli o'gMtlar bilan gullash fazasidan so'ngi davrda
oziqlantirish esa erkin suvning bogMangan suvga nisbatining oshishiga
olib keladi.
Umuman bir dona g'o'za o'simligining normal o'sib-rivojlanib
mo'ljaldagi hosilni berishi uchun 232 kg suv talab qilinadi.
Go'za ildizlari orqali, suvning eng ko'p so'rilishi, tuproq namligi
uning to'la namligidan 70% boMganda kuzatiladi. Buning natijasida
erkin suv miqdori oshib bogMangan suv miqdori kamayadi. Shuningdek,
ushbu holda barglarning suv so'rishi va ushlab turishi qobiliyati
pasayadi
hamda
hujayralaming
so'rish
kuchi,
shirasining
konsentratsiyasi va osmotik bosimi pasayadi. Transpiratsiyaning
miqdori esa ortadi.
Go'zaning suv bilan ta’ minlanish darajasi birinchi navbatda eng
muhim fiziologik jarayonlarga, ya’ ni fotosintez va nafas olish
jarayonbriga ta’sir qiladi. Masalan, muqobil darajada o'z vaqtida suv
bilan ta’ minlangan g'o'za o'simliklarida fotosintez jadalligi oshadi,
nafas olish intensivligi esa pasayadi.
( т /пси suv yetishmagan sharoitda nafas olish jadalligi ortadi,
t I
kih
K
i
lunula hujayralardagi gidrolitik jarayonlar kuchayib bogMangan
чиv iniqdori ortadi va bu o‘ z navbatida o‘ simlikning suv taqchilligiga
ni.'ibiilaii chidamliligini birmuncha oshiradi.
(ii)‘ /.uning yoppasiga gullash va ko‘ sak tugish fazasida, tuproq
immligi 70% atrofida boMganda uning barglariga 0,02% li xlorxolin-
xlorid critmasini sepish transpiratsiya jadatligini pasaytirib o‘ simliklar
tomonidan suvning birmuncha muqobil sarflanishiga olib keladi.
N A ZO R A T SA V O LLAR I
1. Suvning fizik- kimyoviy xususiyatlari.
2. Suvni hujayradagi formalari va vazifasi.
3. Suvning o'simlik xayotidagi roli.
4. Suvni o‘ simlik bo‘ylab xarakatlanishi.
6. Ildiz bosimi.
7. Osmos, osmotik,turgor va bo‘ rtish bosimlari.
8
. Hujayraning so‘rish kuchi va suvni xarakatlanishi.
9. Turli ekologik guruh o‘ simIiklarida suv almashinuvi.
10. Tranpiratsiya xillari va biologik roli.
11. Tashqi muhit omillarining suv almashinuviga ta’ siri.
12. Fiziologik qurg‘oqchilik nima?
13. 0 ‘ simliklardagi qaysi jarayonlar suvnin
g kirishiga ta’ sir qiladi?
14. Ildizlarga suvning kirishi sutka davomida qanday o‘zgaradi?
15. Labchalarning holati sutka davomida qanday o‘zgaradi?
16. Barglaming qaysi tuzilishi ksemorf deyiladi?
17. Labchalarning harakatiga qaysi omillar ta’ sir qiladi?
18. Transpiratsiya jadalligiga ta’ sir qiluvchi tashqi omillarning
qaysilari suv bug‘ lanishining fizik jarayoniga o‘ xshaydi?
19. Suv almashinuviga havo namligining
va shamol tezligining
ta’ siri?
20.1chki omillarning transpiratsiya jadalligi ko‘ rsatkichiga ta’ siri?
21. SoMish nima?
22. Transpiratsiya koeffitsiyenti ko'rsatkicbi qaysi omillarga bogMiq?
23. Transpiratsiya mahsuldorligiga qaysi omillar ta’sir qiladi?
24. Antitraspirantlar
nima
va
ulaming
ta’ sir
mexanizmi?
Transpiratsiya jadalligini qanday kamaytirish mumkin?
V. 0 ‘ S IM L IK L A R N IN G M IN E R A L O Z IQ LA N IS H I V A
M IN E R A L E LE M E N TLAR N IN G F IZ IO L O G IK A H A M IY A T I
0 ‘ simliklar tuproqdan juda ko‘ p mineral moddalarni, ya’ ni davriy
sistemada uchraydigan deyarli barcha elementlami u yoki bu ko‘ rinishda
suv bilan birga qabul qilib, o‘ z tanasini qurishga va organik moddalar
to'plashga sarf qiladi. Bundan kelib chiqadiki, tuproqning tarkibi va
xususiyatlari
o‘ simliklaming
o‘ sishi
va
rivojlanishida
alohida
ahamiyatga ega.
Tuproq tarkibidagi kul va chirindi moddalaming o‘ simliklar
hosiidorligiga ijobiy ta'sir qilishi awaldan ma’ lum. Ammo bu flkrga
birdaniga kelinmagan. Masalan, gollandiyalik olim Ya.B. Van-Gelmont
(1629) 91 kg quruq tuproq sig‘ adigan chelakga massasi 2,25 kg boMgan
tol qalamchalarini ekkan va uni doimiy ravishda yomg‘ ir suvi bilan
sug'orib turgan. Besh yil o‘ tganidan so‘ ng t
uproq va tolning ogMrlikJari
alohida-alohida oMchab ko‘ rilganida tolning ogMrligi 77 kg.ni (75 kg
qo‘ shilgan) tashkil qilgani holda tuproq ogMrligi 0,56 kg.ga kamaygan
xolos. Demak, har yili to'kiladigan barglami hisobga olmagan holda
ham o‘ simlik massasi 33 baravar ortgan. Shunga asoslanib Ya.B. Van
Gelmont o'simliklar gavdasi suvdan tuziladi degan noto‘ g‘ ri xulosa
qilgan va buning asosida o‘ simliklar oziqlanishining «Suv nazariyasi»
paydo boMdi.
Shuni aytib o‘tish lozimki, bizning eramizdan 384-322-yiI awaf
Aristotel tomonidan o‘ simliklar tuproqdan oziqani murakkab moddalar
holida oladi degan tushuncha ilgari surilgan. Bu tushuncha nemis
agronomi A. Teeyar (XVIII asming oxiri, X IX asming boshi) tomonidan
rivojlantirilgan va shu asosda u o'zining «gumus nazariyasi»ni yaratdi.
Bunga asosan, o‘ simliklar tuproqdagi suv va gumus moddalari bilan
oziqlanadi.
Shvetsariyalik tabiatshunos olim N.T. Sossyur o‘ simliklar tarkibini
o‘ rganib, tuproq, o‘ simliklami azot va boshqa mineral elementlar bilan
ta’ minlaydi
degan
xulosaga
kelgan.
Shuningdek,
u
o‘ zining
« 0 ‘ simliklami kimyoviy o‘ rganish» (1804) asarida o'simlik ildizlari
tomonidan suvli eritmalardan har xil tuzlami o‘ zlashtirilishi miqdori va
tezligi bir xil emasligi haqidagi flkmi aytgan. Keyinchalik fransuz
agronomi J.B. Bussengo (1837) o‘ z ilmiy ishlarida, o'simliklar
atmosfera azotini o‘zlashtira olmasligi va faqatgina ildiz orqali tuzlami
o‘ zlashtirishi mumkinligini aytadi. Shuningdek, u o'simliklami mineral
Hi'mi'iitl.ir bilan (kul va selitra) ta’ minlash tufayli ulami toza qumda
Itrnn o'stirish mumkin ekanligini ko‘ rsatgan.
A^mkimyoning asoschilaridan biri nemis kimyogar olimi Yu. Libix
Himuis nazariyasini inkor qildi va tuproq unumdorligi mineral elementga
lion'liq deya tuproqqa o‘ g‘ it sifatida toza mineral tuz solishni taklif
qllgan. Yu. Libix o‘ zining «Kimyo dehqonchilik va fiziologiya
xl/.matida» (1840) asarida
Do'stlaringiz bilan baham: |