B. N. Sirliyev a. Beknazarov d. N. Arziqulov

uchinchidan, motivlashtirish kishi axloqi va faoliyatini boshqa- radigan vosita hisoblanadi. Bu vositalarga emotsiyalar, istaklar, qiziqishlar va boshqalar kiradi.

Shunday qilib, ehtiyojlar ba’zi harakatlarning bajarilishini belgi- laydigan va boshqalariga xalaqit beradigan har xil motiv (sabab)larga aylanadi. Irodaviy harakatlarning sabablari hamisha ozmi-ko‘pmi darajada anglanilgan xususiyatga ega bo‘ladi. U yoki bu ehtiyojning qanchalik anglanilganligiga bog‘liq holda intilish va istakni ham farq qilsa bo‘ladi.
Intilish hali tarmoqlanmagan, yetarli darajada anglanilmagan ehtiyojdan iborat faoliyat motividir.
Istak faoliyatning motivi sifatida ehtiyojning yetarli darajada tu- shunib yetilganligi bilan tavsiflanadi. Bunda faqat ehtiyoj obyekti emas, balki uni qondirishning mumkin bo‘lgan yo‘llari ham tushuniladi.
Kishida turli ehtiyojlar ahamiyatining o‘zgarishi munosabati bilan bir qator hollarda motivlar kurashi paydo bo‘ladi: bir istak boshqa istakka qarama-qarshi qo‘yiladi, u bilan to‘qnashtiriladi. Muhokama 77
yoki motivlar kurashi natijasida qaror qabul qilinadi, ya’ni muayyan maqsad va unga erishish usuli tanlanadi.
Irodaviy xatti-harakatning so‘nggi jihati ijrodir. Unda qaror harakatga aylanadi. Ijrodagi irodaviy xatti-harakatda yoki ishlarda kishi irodasi namoyon bo‘ladi.
Irodaviy hodisaning eng muhim bo’g’inlari - qaror qabul qilish va uni ijro etish ko‘pincha alohida emotsional holatning, irodaviy zo‘r berish sifatida tavsiflanadigan holatning kelib chiqishiga sabab bo‘la- di. Irodaviy zo‘r berish emotsional hayajon shakli bo‘lib, kishining harakatiga qo‘shimcha motivlarni vujudga keltiruvchi, gohida yo‘q bo‘luvchi yoki yetarli bo‘lmaydigan ichki resurslarning (xotira, tafakkur, xayol va boshqalarni) safarbar etuvchi va ancha zo‘rayish holati kabi boshdan kechiriladigan sabablardir.
Irodaviy zo‘r berish natijasida ayrim motivlarning harakatini to‘xtatib qo‘yib, boshqalarining harakatini haddan ziyod kuchaytirish mumkin.
Tashqi to‘siqni yengib o‘tish lozim bo‘lgan ichki qiyinchilik, ichki qarshilik kabi boshdan kechiriladigan bo‘lsa, u irodaviy zo‘r berishni talab qiladi.
Shuni xulosa qilamizki, iroda shaxs faolligining alohida shakli, uning xulq-atvorini tashkil etishning u tomonidan qo‘yilgan maqsad bilan belgilanadigan alohida turidir.
Irodaviy hodisada (irodaviy harakatda) uni motivlashtirishning barcha uchta tomoni - faollik manbai, uning yo‘nalganligi va o‘zini o‘zi boshqarish vositalari aks etadi.
3. Kishining irodaviy fazilatlari va ularni shakllantirish
Iroda faoliyatning ichki qiyinchiliklarini yengishga qaratilgan ongli tuzilma va o‘zini o‘zi boshqarish sifatida, eng avvalo, o‘ziga, o‘z hissiyotlariga, xatti-harakatlariga hukmronlik qilishdir. Bu hukmronlik har xil odamlarda turli darajada ifodalanishi hammaga ma’lum. Oddiy ong o‘zining namoyon bo‘lish tezligiga qarab farqlanadigan, bir qutbda irodaning kuchi, boshqa birida esa kuchsizligini ifodalaydigan irodaning individual xususiyatlari spektrini qayd qiladi. Kuchli iroda- ga ega bo‘lgan kishi qo‘yilgan maqsadlarga erishish yo‘lida uchray- digan istagan qiyinchiliklarni bartaraf eta oladi, ayni chog‘da, qat’iylik, mardlik, jasurlik, chidamlilik kabi irodaviy fazilatlarni namoyon qiladi.
Irodasi sustlikning namoyon bo‘lishi xuddi kuchli irodaning xu- susiyatlari kabi rang-barangdir. Irodasi sustlikning eng oxirgi darajasi psixika normasi chegarasidan tashqarida bo‘ladi. Masalan, abuliya va apraksiya shunga kiradi.
Abuliya (yunoncha abule - harakatsizlik ma’nosini bildiradi) miya patologiyasi zaminida yuzaga keladigan faoliyatga intilishning yo‘qli- gi, harakat qilish yoki uni bajarish uchun qaror qabul qilish zarurligini tushungan holda shunday qilolmaclikdir.
Apraksiya miya tuzilishining shikastlanishi natijasida kelib chiqa- digan harakatlar muvofiqligining murakkab buzilishidir. Asab to‘qi- malarining buzilishi miyaning peshona qismlarida yuz bersa, u holda xatti-harakatlarni erkin to‘g‘rilashda buzilish namoyon bo‘ladi, natija- da iroda aktining bajarilishi qiyinlashadi.
Abuliya va apraksiya - psixikasi buzilgan odamlarga xos, nisbatan kam uchraydigan hodisalar.
Yalqovlik kishining qiyinchiliklarni yengishdan bosh tortishga in- tilishi, irodaviy kuch-g‘ayrat ko‘rsatishni qat’iy ravishda istamasligi, iroda sustligining eng tipik ko‘rinishidir. Yalqovlik kishining qiyofasi- dir, shuning uchun ham uni butun choralar bilan yo‘qotish zarur. Yalqovlik, shuningdek ojizlikning boshqa ko‘rinishlari - qo‘rqoqlik, jur’atsizlik, o‘zini tuta bilmaslik va boshqalar shaxsning rivojlanishi- dagi jiddiy kamchiliklar, ularni bartaraf etish jiddiy tarbiyaviy ishni va avvalo, o‘zini o‘zi tarbiyalashni tashkil etishni talab qiladi.
Irodaning ijobiy fazilatlari, uning kuchining namoyish qilinishi faoliyatning muvaffaqiyatini ta’minlaydi, kishi shaxsining eng yaxshi tomonlarini ko‘rsatadi. Bu kabi irodaviy fazilatlarning ro‘yxati juda katta: qahramonlik, sabotlilik, qat’iylik, mustaqillik, o‘zini tuta bilish va boshqalar.
Xususan, qat’iyatlilik irodaning individual fazilati bo‘lib, mustaqil ravishda mas’uliyatli qaror qabul qilish hamda uni faoliyatda so‘zsiz amalga oshirish qobiliyati va malakasi bilan bog‘liq. Irodaning musta- qilligi boshqa kishilarning fikrlarini, ularning maslahatlarini hisobga olishda ushbu fikrlar va maslahatlarga nisbatan ma’lum tanqidiylikni nazarda tutadi.
Irodaviy fazilatni baholash atigi birgina «kuchli - kuchsiz» o‘l- chovi bilan ifodalanmasligi kerak. Irodaning axloqiy tarbiyalanganligi, garchand hal qiluvchi bo‘lmasa ham, katta ahamiyatga egadir.
Irodani mustaqil tarbiyalash usullari quyidagi artlarni o‘z ichiga oladi:

• 
  irodani tarbiyalashni nisbatan arzimas qiyinchiliklarni bartaraf etishdan boshlash lozim;
  
• 
  qiyinchiliklarni va to’siqlarni bartaraf etish ma’lum maqsadlar- ga erishish uchun amalga oshiriladi;
  
• 
  qabul qilingan qaror bajarilishi kerak;
  
• 
  maqsadga erishish bosqichlarini ko‘ra olish juda muhimdir.
  

Irodani tarbiyalashni arzimas qiyinchiliklarni bartaraf etishni odat qilishdan boshlash kerak. Oldiniga unchalik katta bo‘lmagan qiyinchi- likni, keyinchalik esa ancha katta qiyinchiliklarni muntazam ravishda yenga borib, kishi o‘zining irodasini mashq qildiradi va chiniqtiradi.
Qiyinchiliklarni va to‘siqlarni bartaraf etish maqsadlarga erishish uchun amalga oshiriladi. Maqsad qanchalik ahamiyatli bo‘lsa, iro- daviy motivlar darajasi yuqori bo‘lsa, irodaviy motivlar kishida shun- chalik katta qiyinchiliklarni bartaraf etishga qodirdir. Irodani tarbiya- lashning zarur sharti faoliyatning oliy motivlarini - ilmiy dunyoqa- rashga asoslangan axloqiy prinsiplarni va e’tiqodlarni shakllantirish- dir.
Qabul qilingan qaror bajarilishi kerak. Har gal qaror qabul qilinib, uning bajarilishi yana va yana kechiktirilaversa, kishining irodasi izdan chiqadi.
Agar kishi uzoqqa mo‘ljallangan maqsadni oldiga qo‘ygan taqdir- da uzoq istiqbolni nazarda tutishi, bu maqsadga erishish bosqichlarini ko‘rishi, yaqin kelajakka mo‘ljallangan istiqbolni ko‘ra olishi juda muhimdir. Shuningdek, sport bilan shug‘ullanish kishi irodasini chi- niqtirishning muhim shartlaridan biridir.
Irodani tarbiyalash to‘g‘risida gapirganda, faoliyatning mu- vaffaqiyatli bajarilishi faqat u yoki bu irodaviy fazilatlar bajarilish sharti sifatidagi tegishli ko‘nikmalarning borligiga, qo‘yilgan maqsad- larga erishilishiga bog‘liq ekanligini unutmaslik kerak.
Irodani ongli ravishda tarbiyalash jarayoni qanchalik tez boshlan- sa, shunchalik ko‘p muvaffaqiyatlarga erishish mumkin. Yana shuni xulosa qilish mumkinki, kishining kundalik rejimga, butun hayotining to‘g‘ri tartibda olib borilishiga qat’iy amal qilinishi kishi irodasining shakllanishi uchun eng muhim shartlar qatoriga kiradi.
Pirovardida shuni aytish kerakki, asosiy irodaviy fazilatlarning rivojlanishi kishining boshqa odamlar bilan doimiy muloqoti jarayoni- da, u bilan birgalikda ishlashi davomida yuz beradi.