|
1.9. ME’MORLIK SAN’ATI
M e’morlik
kishilik jamiyatining eng qadimiy ilmiy, amaliy va
m adaniy faoliyati bo'lib, u inson kam olotining yorqin ijodiy
yo'lini ifoda etadi. M e’morlik — asosan uy-joy qurilishi bilan
bog'liq bo'lib, uning qon u n -q o idalari va tarixiy taraqqiyotini
o 'rg anu v ch i fandir. M em orlik kishilik jam iy atin in g ijtimoiy-
niaishiy, g ‘oyaviy-badiiy ehtiyojlariga xizmat qiladigan, turar
joy va m e h n at faoliyati u ch u n b in o -in sh o o tlari qurilishidan
iboratdir. M e’morlik kishilik jamiyati shakllanishi bilan paydo
bo4ib, u bilan birga rivojlandi, takomillashdi, jamiyat o'zgarishi
bilan o'zgardi, u shakl-m azm un va xarakter jihatidan takomil
lashdi, asrlar osha o ‘z m azm uni bilan jam iyat talabiga javob
berib keldi.
Insoniyat ibtidoiy, quldorlik, feodalizm, kapitalizm, sotsia-
lizm jam iyatlarini o ‘z boshidan kechirib, o ‘ziga xos tartibda
rivojlanib keldi. Bu davrlar m e ’morlik san’ati taraqqiyoti natijasida
Misr va M esopotam iya ehrom lari, Y unon akropollari, amfi-
teatrlari, ibodatxonalari, Rim gumbazlari, ravoqlari, Somoniy,
A m ir T e m u r m a q b a r a l a r i , S a m a r q a n d r e g is to n la r i, f r a n -
suzlarning Reymee soborlari, hind Tojmahali va Moskva Kremli
ansambllari bunyod etildi. Bu obidalar o ‘rta asrning rom an,
gotika, doriy, ioniy, k o rin f orderlarini, karniz, friz, kapiteli,
kolonna, baza kabi m e ’morlik kategoriyalarini yaratib, bular
j a h o n n i n g b u y u k m e ’m o r lik o b id a la r in i y a r a tis h d a asosiy
elem entlar b o i i b xizmat qildi.
0 ‘rta asr m e ’morchiligi o ‘z tarkibiga haykaltaroshlikni va
devoriy rangtasvirni olib kirdi. Oddiy loy va xom g'ishtlar bilan
42
boshlangan m e ’morlik materiallari pishiq g'ishtlar, koshinlar, tosh
va m arm ar plitalargacha taraqqiy etib bordi. Jahon m e ’morlik
san’atida yaratilgan bino va inshootlar o ‘z hajmini kengaytirish
bilan birga, ham balandga, ham yer tubiga tom on o ‘sib bordi.
O s m o n o bpar b in o lar bilan birga, yuz m etrgacha chuqurlikda
bo'lgan yerosti qasrlari (metropolitenlar) qurilishi XIX—XX asr
me'morchiligining buyuk taraqqiyot yillari boMdi.
0 ‘rta Osiyo m e ’morchiligi qariyb 3000 yillik tarixiy taraq-
qiyotga ega b o llib, u dastlab o d diy loy, paxsa, xom g 'isht,
yo g 'o ch la r bilan boshlanib, ja h o n n in g eng g o'zal obidalari,
shaharlari (O ltintepa, N am oztepa, Jon b o sq a l’a, Qo'yqirilgan-
qal’a, T uproqqal’a, Teshikqal’alari, K o 'h n a Urganch, Afrosiyob,
O 'tro r, Buxoro, S am arqand, Xiva, Varaxsha kabi shaharlari)
bnnyod bo'ldi. U larda m e'm o rch ilik n in g eng nodir uslub va
qoidalari ishlatildi.
Abu Nasr Forobiy (873—950) geometrik
tushunchalar, ritm, ohang, proporsiya, kompozitsiya kabilarning
m e’morchilikda qo'llanishi haqidagi qonun-qoidalarni bundan
qariyb 1000 yil avval yaratib berdi. Forobiyning m e ’morchilikning
geometrial qonunlari haqidagi 10 ta kitobdan iborat yirik asari
uzoq yillar Yevropada m e ’morlar uchun qo'llanm a bo'lib keldi.
M e'morlik ilmi O 'rta Osiyoda ancha yillar m uqaddam fan sifatida
shakllangan.
XII asr boshlarida Buxorodagi Kalon minorasi Usto Baqo
tom onidan, Ja rq o ‘rg‘on minorasi m e ’m or Ali Seraxsiy tom oni-
dan, XV asr boshida Shahrisabz Oqsaroyi M uham m ad Yusuf
tom onidan, G o 'ri Amir maqbarasi M u h am m ad Isfaxoniy to m o
nidan qurdirilgan. 0 ‘rta asr o ‘zbek m e ’morlari S ham siddin,
Zayniddin Buxoriy, Badiriddin Samarqandiy, Ali Nafasiy, Ustod
Faxrali, Yusuf Sheroziy, Usta Siddiq kabi m e ’morlar binolarning
umumiy ko'rinishini nafis va jozibali qilib ishlash, bezash uslubini
tak o m illashtirish , naqshlarini m urakkablashtirish yo'li bilan
m e’morchilik ravnaqiga katta hissa qo'shganlar.
S h o ‘rolar davrida O'zbekistondagi m e ’morchilik ishlari rus
m e ’morlari to m onidan bajarildi, desak xato b o ‘lmaydi. Toshkent,
S a m a rq a n d , F a r g 'o n a , N a m a n g a n , B uxoro kabi s h a h a r la r
43
m e ’morchiligida hozirgi zamon m e ’morchiligi yutuqlaridan foyda-
ianildi. Bu davrda asosan Yevropa m e ’morchiligi uslubi, so'nggi
yillarda esa rnilliy uslublar keng qoMlanila boshlandi.
O 'z b ek isto n m ustaqillikka erishgach, milliy m e ’m o rc h i-
ligimiz qayta tiklana boshladi. M am lakatim izning s h ah ar va
qishloqiarida b un y o d etilayotgan k o ‘p qavatli binolar o 'z chi-
royini o 'zb ek milliy m e ’morchilik a n ’analari bilan namoyish
eta boshladi. Hozirgi kunda R.Shokirov, Y. Xoldayev, A .Tur-
diyev, R.Yoqubov, F .T u rsu no v , V .A kopjanyan, N.Valiyeva,
N .B an d elad ze kabi m e ’m orlar milliy m e ’morchilik a n ’analari
asosida ijod qilmoqdalar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
