B mengliyev, G. Tojiyeva

varianti hisoblanadi. Kunbotar so‘zidagi “u” bilan qurbaqa so‘zidagi “u” tovushlari qattiq – yumshoqligi bilan farq qiladi. Bu belgilar “u ” 
fonemasi zotiy mohiyatida mavjud bo‘lmay, balki talaffuz jarayonida “q” va “k” tovushlari ta’sirida yuzaga kelgan hodisadir. Boshqacha 
aytganda, kunbotar so‘zidagi “u” tovushiga xos bo‘lgan yumshoqlik, qurbaqa so‘zidagi “u”ga xos bo‘lgan qattiqlik boshqa bir fonemaning, 
zarraning “u” fonemasiga yopishgan taxallusidir. Bir fonema ham jarangli, ham jarangsiz bo‘la olmaganidek, “u” fonemasi ham yumshoq, 
ham qattiq yoki “a” fonemasi ham til oldi, ham til orqa tovush sifatida voqelana olmaydi. Demak, fonemaning zotiy mohiyati doirasidan 
chiqqan tovush uning varianti sanalmaydi. Deylik ruscha город so‘zi nutqda горот tarzida talaffuz etiladi. “p” tovush jarangsizlanadi, “p” 
tovushi “b” tovushining varianti sanalmaydi. Bu ikki so‘zda “b” alohida va “p” alohida lisoniy mohiyat kasb etadi. 
Fonema variantlari ma’no farqlash qobiliyatiga ega emas. Fonemaning o‘zi funksional ma’no farqlash xossasiga ega, ya’ni 
bir fonemaning nutqiy varianti o‘rnini ikkinchi bir fonemaning nutqiy varianti egallasa, so‘z ma’nosi o‘zgaradi: besh – bet, ot – o‘t, tog‘ – 
tosh kabi.
Ba’zi tillarda undosh fonemalar, ba’zi tillarda esa unli fonemalar ko‘p bo‘ladi. Masalan, o‘zbek tilida 25 undosh va 6 unli 
fonema, nemis tilida 18 undosh va 15 unli fonema, abxaz xalqining tilida esa 68 undosh va 3 unli fonema bor. Demak, fonema va tovush 
bir-biridan ajralgan holda mavjud bo‘lolmaydi va ular aynan bir narsa ham emas. Fonema umumiylik, mohiyat, sabab belgilariga ega 
bo‘lsa, tovush yakkalik, hodisa, voqelik, oqibat kabi belgilariga egadir. Fonemaning ongdagi shartli ifodasi grafemadir. Harf esa 
tovushning ifodasi. Qog‘ozga tushurgan harflarimizda grafemalarning xossalari namoyon bo‘ladi. Demak, fonema bilan grafema, tovush 
bilan harf o‘zaro munosabatga kirishadi. Har qanday tovush fonema varianti, har qanday harf grafema varianti sanaladi. Fonema 
haqidagi nazariya, asosan, rus tilshunos olimlari tomonidan ishlangan .
1.Boduen de Kurtenening psixologik fonema nazariyasi mavjud.U bu nazariyasida ilk bor fonemaning umumiy 
tushuncha ekanligi, tovushning fonemani tallafuz qilishdagi aniq tassavur ekanligi qayd etilgan . 
2.Boduen de Kurtenening shogirdi mashhur tilshunos L.B.Shcherbaning fizik fonema nazariyasi ham bor .Olim nutq 
jarayonida aniq talaffuz qilinuvchi yakka tovushlarni fanemalarning ottenkalari deb atagan .
3.N.S.Trubeskoyning fonologik nazariyasi. N.S.Trubeskoy ilk bor fonologik oppozitsiya (ziddiyat)larni o‘rgangan. 
Borliqdagi barcha narsalar bir – biriga qarama-qarshi qo‘yilib farqlanganidek, tildagi tovushlar ham oppozitsiyalar yordamida farqlanadi. 
Olimning ziddiyatlarning tiplari borasidagi fikrlari xususida biz yoqorida to‘xtalgan edik.
N. S Trubeskoy fonema va uning variantlari xususida ham qimmatli fikrlar aytgan. Fonema, fonologik oppozitsiyalarni 
o‘rganishda N.S.Trubeskoy, A.A. Reformatskiylarning nazariyalari alohida ahamiyat kasb etadi.