B. M. Mamatkulov, X. E. Rustamova jamoada hamshiralik

 
10.5 Меҳнат қобилиятини экспертиза қилиш asoslari
 
Poliklinika faoliyatining muhim taraflaridan biri mehnatga 
layoqatsizlik hollarini ekspertiza qilishdan iborat, bunda davolovchi 
shifokor, bo‘lim mudiri, bosh shifokorning vaqtincha mehnatga 
layoqatsizlikni ekspertiza qilish bo‘yicha muovini asosiy vazifalarni 
bajaradi. Davolovchi shifokor bemorni har tomonlama tekshirib, 
ish sharoitlarini o‘rganib, vaqtincha mehnatga layoqatsizligini aniqlab 
unga kasallik varaqasini yozib beradi. Kasallikni yahshi o‘rgangach 
davolash muddatini va kasallik varaqasini cho‘zish uchun bemorni 
bo‘lim mudiriga yoki bosh shifokor muoviniga tavsiya etadi. Zarur 
bo‘lgan hollarda bemorni bo‘lim mudiri bilan birgalikda vrachlik 
konsultatsiya hay’atiga tavsiya etadi. Bo‘lim mudiri davolovchi 
shifokor tomonidan yuborilgan bemorlarni har tomonlama o‘rganib 
chiqqach, kasallik varaqasini yanada cho‘zishga ruxsat beradi. Uzoq 
muddat davomida davolanuvchi bemorlarni har o‘n kunda albatta ko‘rib 
turishi zarur. Bo‘lim mudiri bilan birgalikda mehnat qobiliyatini turg‘un 
darajada yo‘qotgan bemorlarni vrachlik konsultatsiya komissiyasiga 
(VKK) tavsiya etib, u erdan vrachlik mehnat ekspertizasi komissiyasiga 
(VMEK) yuborish masalasini hal qilishda ishtirok etadi. Tanlov uslubi 
bilan vaqtincha mehnat qobiliyatini yo‘qotganlarning davolanishi va 
ularning mehnatga qobiliyatsizligi qanday holatdaligini nazorat qiladi. 
Mehnatga layoqatsizlik ikki xil bo‘ladi: 
1.
Vaqtinchalik ayrim xastaliklar tufayli kasblari bo‘yicha mehnat 
vazifasini vaqtincha bajara olmaslik. Bu o‘tkinchi xarakterga ega va 
vaqtinchalik mehnatga layokatsizlik deyiladi. 
2.
Doimiy - yoki uzoq muddatli mehnat qobiliyatini
yo‘qotish bo‘lib, nogironlikka olib keladi. Nogironlik tufayli 
odamlar uzoq muddat davomida yoki bir umr mehnatga layokatsiz 
bo‘lib qolishi mumkin. 

---

157 
3.
Ish qobiliyatini yo‘qotish darajasiga qarab, qisman yoki 
to‘liq 
mehnatga 
layoqatsizlik 
farqlanadi. 
To‘liq 
mehnatga 
layokatsizlikda odam hech qanday ishni bajara olmasligi va maxsus 
davolash tartibiga muxtojlikdir. Kisman mehnatga layokatsizlikda esa, 
vazifasi yoki kasbi bo‘yicha ishni bajara olmasligidir yoki ish hajmi 
chegaralanishidir. 
Fuqarolarning vaqtincha mehnatga layoqatsizligi mehnatga 
layoqatsizlik varaqasi bilan, ba’zi holatlarda esa O‘zbekiston 
Respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan tasdiqlangan 
shakldagi ma’lumotnomlar bilan tasdiqlanadi. 
Mehnatga layoqatsizlik varaqalari ishlamaydigan shaxslarga, ish 
haqi saqlanmagan holda mehnat ta’tiliga chiqqanlarga, harbiy 
xizmatchilarga (erkin yollanganlardan tashqari), shuningdek, ichki 
ishlar vazirligining attestatsiyasidan o‘tgan xodimlarga berilmaydi. 
Mehnatga layoqatsizlik varaqasi quyidagi ahamiyatga ega: 
a) ishdan ozod etish huquqini beradi (yuridik); 
b) ijtimoiy sug‘urta mablag‘i shaxslarga vaqtincha mehnatga 
layoqatsizlik bilan bog‘liq holatlarda nafaqa olishni ta’minlaydi 
(moliyaviy). 
v) vaqtincha mehnatga layoqatsizlik bilan bog‘liq bo‘lgan 
kasalliklarni o‘rganish (statistik). 
Mehnatga 
layoqatsizlik 
varaqalari 
yoki 
ma’lumotnomalar 
ma’muriy jihatdan qaysi tashkilotga bo‘ysunishidan qat’iy nazar, davlat 
davolash-profilaktika muassasalarining vrachlari, hamda tibbiyot 
oliygohlari, vrachlar malakasini oshirish instituti, tibbiy ilmiy 
tekshirish institutlari (markazlari) vrachlari tomonidan biriktirilgan 
DPMda davolash ishlarini olib borayotgan vaqtda beriladi va 
uzaytiriladi. Bundan tashqari, ba’zi holatlarda mehnatga layoqatsizlik 
varaqalarini 
yoki 
ma’lumotnomalarini berish hukuqi vrach-
epidemiologlar (sanitar vrachlar) beriladi. Davolovchi vrachlar yo‘q 
bo‘lgan uzoq joylarda mehnatga layoqatsizlik varaqasi yoki 
ma’lumotnomasini mahalliy sog‘liqni saqlash organlarining ruxsati 
(buyrug‘i) bo‘yicha feldsherlar tomonidan chegaralangan muddatga 
beriladi va u nazorat ostiga olinadi. 

---

158 
Mehnatga layoqatsizlik varaqasi quyidagi holatlarda beriladi: 
a) vaqtincha mehnat qobiliyatini yo‘qotish bilan bog‘liq
bo‘lgan kasallanishlar (jarohatlarda); 
b) homiladorlik va tug‘ish bo‘yicha beriladigan ta’tilda; 
v) bemor oila a’zosini uy sharoitida parvarish qilish zarur bo‘lganda; 
g) sanatoriya-kurortlarda (ambulator-kurort) davolanganda; 
d) sil yoki kasb kasalligi tufayli vaqtincha boshqa ishga o‘tkazilganda; 
e) karantinda; 
j) protez-ortopedik statsionar sharoitida protezlashda. 
Bemor 
ambulator-poliklinika 
sharoitida 
davolanganda 
davolovchi vrach kasallik varaqasini bir vaqtning o‘zida 5 kalendar 
kunigacha berishi mumkin. Kasallik varaqasini 5 kalendar kunidan ortiq 
bo‘lgan muddatga uzaytirish, davolovchi vrach va bo‘lim mudiri 
tomonidan amalga oshiriladi. Bunda har doim kasallik varaqasi 10 
kundan oshmagan muddatga uzaytiriladi, agar bo‘lim mudiri 
bo‘lmasa, u holda davolovchi vrachi VKK raisi bilan birgalikda 
bemor sog‘ayib ketguncha yoki TMEKga yuborilguncha kasallik 
varaqasini uzaytiradi. 
Uzoq muddat kasal bo‘luvchilar oxirgi 12 oy ichida bitta 
kasallik bilan (sil kasalligidan tashqari) mehnatga layoqatliligini 
yo‘qotgan kunning 3-chi oyidan kechikmay yoki mehnatga 
layoqatsizlikning 4-chi oyidan kechikmay xulosa berish, noxush klinik 
ko‘rinishlar va mehnat faoliyatini kelgusida davom ettirish mumkin 
emaslik xavfi tug‘ilganda, hamda nogironlik belgilari paydo 
bo‘lganda ular vrachlik mehnat ekspertiza komissiyasiga (VMEK) 
yuboriladi. 
Sil kasalligi oqibatida vaqtincha mehnatga layoqatsizlikda 
birlamchi kasallangan bemorlar xulosa berish uchun TMEKga 
mehnatga layoqatsizlik boshlangan kunning 10-oyidan kechikmay 
yuboriladi.
Sil 
dispanserlarida 
hisobda 
turuvchi 
bemorlarda 
asosiy 
kasallikning avj olishi oqibatida vaqtincha mehnatga layoqatsizlik yuz 

---

159 
berganda xulosa berish uchun VMEKga mehnatga layoqatsizlik 
boshlangan kunning 6-oyidan kechikmay yuboriladi. 
Mehnatga layoqatsizlik varaqasi yoki ma’lumotnomasini 
uzaytirish bemorni VMEKga yuborilgan kundan boshlab to‘xtatiladi. 
Uzoq xududlarda joylashgan DPMlarda, shu jumladan bitta vrach 
ishlayotgan qishloq vrachlik punktlarida vrach kasallik varaqasini yoki 
ma’lumotnomani vaqtincha mehnatga layoqatsizlikning barcha davriga 
berishi yoki uzaytirishi mumkin. Bunday DPM va vrachlarning 
ro‘yxati sog‘liqni saqlash organlari tomonidan buyruq orqali 
rasmiylashtiriladi. 
Kasallik 
varaqasi 
yoki 
ma’lumotnoma 
mehnatga 
layoqatsizlik aniqlangan kundan beriladi.
Statsionar sharoitida (kunduzgi shifoxonalarda) davolanganda 
kasallik varaqasi yoki ma’lumotnoma davolovchi vrach va bo‘lim 
mudiri (bosh vrach, bosh vrach muovini) bilan birgalikda bir 
vaqtning o‘zida davolashning barcha muddatiga beriladi. 
Shoshilinch tibbiy yordam punktlari yoki travmatologik 
punktlarda mehnatga layoqatsiz deb topilganlarga kasallik varaqasi yoki 
ma’lumotnoma navbatchi vrach tomonidan 3 kungacha berilib, so‘nrga 
turar joyi yoki ish joyidagi DPMga yuboriladi. 
Navbatdagi yoki qo‘shimcha ta’til vaqtida hamda oylik maoshi 
saqlangan holda maxsus o‘quv ta’tili vaqtida kasallik varaqasi 
umumiy koidalarga asosan beriladi.
Oliygoh talabalariga, o‘rta maxsus o‘quv yurtlari o‘kuvchilariga 
ularni qishloq xo‘jalik, quruvchilik sohalariga jalb etilganda, ishlab 
chiqarish amaliyoti vaqtida haq to‘lanadiganishga jalb etilganda va 
ushbu davrda vaqtincha mehnatga layoqatsiz bo‘lganda (kasallik, 
jarohatlanish) ishlab chiqarish amaliyoti yoki ish davriga kasallik 
varaqasi umumiy qoidaga asoslanib beriladi. 
Ishlovchi 
nafaqaxo‘rlarga 
kasallik 
varaqasi 
yoki 
ma’lumotnoma umumiy qoidaga asosan beriladi. 
Homiladorlikda va tug‘ruq bo‘yicha kasallik varaqasi ayollar m 
aslahatxonalari yoki tug‘ruq komplekslari, bo‘limlari, umumiy DPM 

---

160 
akusher-ginekologlari 
tomonidan 
homiladorlikning 
30-haftasidan 
boshlab, ja’mi 126 kalendar kunga beriladi. 
Tug‘ruqlar og‘ir kechsa yoki ikki va undan ortiq bola tug‘ilganda, 
tug‘ish sodir bo‘lgan DPM tomonidan kasallik varaqasi yana 14 kalendr 
kuniga uzaytiriladi. 
Homiladorlikning 30-haftasigacha sodir bo‘lgan tug‘ruqlarda 
kasallik varaqasi DPM tomonidan 126 kalendar kuniga (agar tirik bola 
tug‘ilsa) beriladi, agar o‘lik bola tug‘ilsa yoki bola tug‘ruqdan keyingi 
dastlabki 168 soat (birinchi 7 kun) ichida o‘lsa, kasallik varaqasi 70 
kalendar kuniga beriladi. 
Tug‘ruq vaqtida yoki tug‘ruqdan keyingi davrda ona vafot etsa, 
kasallik varaqasi qolgan kunlar uchun parvarish qiluvchi shaxsga 
beriladi. 
Bevosita tug‘ruqxonadan bola asrab olgan yoki ularni o‘z 
qaramog‘iga olgan shaxslarga kasallik varaqasi 56 kunga beriladi. 
Ikkita va undan ortiq chaqaloqlarni asrab olganda (qaramog‘iga 
olganda) kasallik varaqasi yoki ma’lumotnoma bola tug‘ilgan 
kunidan boshlab 70 kalendar kuniga beriladi. 
Agar homilador ayol homiladorlik va tug‘ruq bo‘yicha rasmiy 
ta’tilni rasmiylashtirishga o‘z vaqtida murojat etmasa, u holda kasallik 
varaqasi murojat etgan kundan boshlab beriladi (agar tug‘ruqdan so‘ng 
6 oy ichida murojat qilingan bo‘lsa). 
DPMda, kasallik tufayli homilani sun’iy to‘xtatishsa, hamda 
bola tashlashda kasallik varaqasi umumiy qoidalar asosida mehnatga 
layoqatsizlikning barcha muddatlarida beriladi. 
Qisman to‘lanadigan ta’tilda yoki bolani parvarishi bo‘yicha 
oylik maoshi to‘lanmaydigan qo‘shimcha ta’tilda bo‘lgan ayollarga 
takroriy homiladorlikda kasallik varaqasi umumiy qoidalarga asosan 
va tug‘ruq tufayli ta’tilning barcha kunlariga beriladi.