B. M. Mamatkulov, X. E. Rustamova jamoada hamshiralik

 
 
 
 
 
 
 
 

---

213 
XV bob. SANITARIYA - EPIDEMIOLOGIYA XIZMATINI 
TASHKIL ETISH
Tashqi muhitni sog‘lomlashtirish, qishloq va shaharlarni, 
aholi turar joylarini, sanoat-korxonalarini sanitariya jihatdan 
obodonlashtirish, kasbga oid va yuqumli kasalliklarni oldini olish, aholi 
sanitariya madaniyatini oshirish bo‘yicha O‘zbekistonda katta ishlar 
amalga oshirilmoqda. 
Oxirgi o‘n yilliklarda fan - texnikani rivojlanishi natijasida tashqi 
muhit, ekologik vaziyat birmuncha buzildi va hozirgi kunda ushbu 
masala dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. 
Ekologiya masalalari kasalliklarni oldini olish, aholiga sog‘lom 
turmush va ishlab chiqarish sharoitini yaratish, atrof muhitni 
sog‘lomlashtirish asosiy profilaktik yo‘nalishga muhim masalalardan
hisoblanadi. 
Profilaktika sog‘liqni saqlashning asosiy prinsipi sifatida, 
birinchi navbatda yuqumli kasalliklarni ommaviy ravishda tarqalishiga 
qarshi kurash sifatida namoyon bo‘ladi, keyin esa kasbiy kasalliklarni 
oldini olishga, sanoat korxonalarida ishlovchi ishchi xizmatchilarni 
ustivor tibbiy xizmat bilan taъminlashga qaratilganligi bilan ajralib 
turadi.
Hozirgi kunda esa profilaktika davlat, jamiyat va tibbiy 
tadbirlar majmuini, yaъni aholini, jamiyatning yashashi uchun eng qulay 
shart-sharoitlar bilan taъminlashga, tibbiy xizmatlar bo‘yicha ehtiyojni 
to‘la qondirishga qaratilgan. Profilaktika sog‘liqni saqlash tizimini bosh 
yo‘nalishi hisoblanganligi tufayli, sanitariya-epidemiologiya xizmati va 
davolash-profilaktika 
muassasalarining 
aholi 
salomatligining 
muhofazalashga qaratilgan asosiy vazifalarini aniq belgilab olish lozim. 
Davolash profilaktika muassasalarning profilaktik faoliyati 
asosan aholi orasidagi kasalliklarni barvaqt aniqlash, profilaktik ko‘rik 
o‘tkazish, dispanser nazoratiga olish, emlash, aholini tibbiy-gigienik 
jihatdan tarbiyalashga qaratilgan bo‘lmog‘i zarur. 
Sanitariya - epidemiologiya xizmati muassasalari aholining 
turmush sharoitini, mehnat, yashash, ovqatlanish, atrof -muhit 

---

214 
holatini sog‘lomlashtirish, yanada yaxshilash bo‘yicha xalq-xo‘jaligi 
obъektlarida sanitariya nazoratini olib borish orqali umumjamiyat 
profilaktikasi bilan shug‘ullanadi. 
Profilaktika o‘z ichiga to‘rtta yo‘nalishni kamrab oladi: 
— sanitariya-gigienik, yaъni tabiiy, ishlab chiqarish va
turmush 
sharoitini sog‘lomlashtirish xizmati; 
— sog‘lom turmush tarzini shakllantirish; 
— funksional-biologik risk omillarini aniqlash, kamaytirish, 
yo‘qotish; 
— davolash-sog‘lomlashtirish. 
Birinchi uch yo‘nalish birlamchi profilaktikaga kirsa, oxirgisi 
ikkilamchi profilaktikani tashkil etadi.
Tibbiyotda amalga oshiriladigan asosiy birlamchi profilaktik 
tadbirlarga yuqumli kasalliklarning oldini olish vositasi hisoblangan 
sanitariya va epidemiologik tadbirlar, profilaktik immunlash va emlash 
tadbirlari kiradi. Birlamchi profilaktikada turmush tarzini belgilovchi 
konsepsiya etakchi ahamiyat kasb etadi. Ushbu konsepsiyadan kelib, 
chiqqan holda barcha surunkali kechuvchi noepidemik kasalliklarning 
(yurak-qon tomir, onkologik, endokrin, asab - ruhiy va boshqa) oldini 
olish bo‘yicha tadbirlar ishlab chiqish mumkin. Chunki, yuqorida qayd 
etilgan kasalliklarning ko‘pchiligi kelib chiqish jihatidan no gigienik 
xatti-harakatlar (chekish, spirtli ichimliklar isteъmol qilish, kam 
harakatchanlik va boshqalar) va turmush tarzining boshqa salbiy 
tomonlariga bog‘liq. 
Profilaktik yo‘nalishni amalga oshirish insonni o‘rab turgan tashqi 
muhitni, aholining turmush sharoitini, ularning salomatligini 
mustahkamlash va faol uzoq umr ko‘rishni taъminlash maqsadida 
sog‘lomlashtirish yotadi. Bu esa o‘z navbatida yuksak umuminsoniy 
qadriyatlarga asoslangan hayotiy o‘rniga ega bo‘lgan maъnaviy boy, 
ahloqan etuk, intellektual rivojlangan, har tomonlama kamol topgan 
shaxsni shakllantirishga yo‘naltirilgan keng ko‘lamli chora-tadbirlarni 
amalga oshirishni taqozo etadi. 

---

215 
Shunday qilib, ijtimoiy - profilaktik yo‘nalish deganda jismonan 
baqkuvat va ruhan tetik, har tomonlama kamol topgan sog‘lom avlodni 
tarbiyalashga, aholi sog‘lig‘ini muhofazalashga qaratilgan eng 
ko‘lam sharoitni yaratishning, birinchi navbatda kasalliklarni kelib 
chiqish va taraqqiy etish sabablarini oldini olish va yo‘qotish 
maqsadida o‘tkaziladigan kompleks ijtimoiy-iqtisodiy va tibbiy 
tadbirlar yig‘indisi tushuniladi. 
Sog‘liqni saqlash sohasida olib borayotgan siyosatida profilaktik 
yo‘nalish asosiy o‘rinni egallaydi, aholi salomatligini saqlash va 
yaxshilash qaratilgan tadbirlarni amalga oshirishda hamshiralar roli 
katta.
Sanitariya-epidemiologiya xizmati organlari sanitariya - gigienik 
va epidemiyaga qarshi chora-tadbirlarni olib boradi va ushbu tadbirlarni 
o‘tkazish bo‘yicha davlat sanitariya nazoratini o‘tkazadi. 
Ilmiy texnik progress natijasida tibbiyotdagi insonlarning ishlab 
chiqarish 
faoliyatidagi, 
xayotidagi 
o‘zgarishlar 
sanitariya-
epidemiologiya xizmati organlari oldiga quyidagi vazifalarni qo‘yadi: 
—
xalq xo‘jaligiga tadbiq etilayotgan barcha yangiliklarga o‘z 
vaqtida gigienik va ergonomik muhitdan baho berish; 
—
har xil obъektlardan tashqi muhitga chiqarilayotgan
zaharli moddalar, chiqindilarni nazorat qilish usullarini, yo‘l 
qo‘yilishi 
mumkin bo‘lgan konsentratsiyalar meъyorini ishlab chiqish
va amaliyotga tadbiq etish; 
—
aholining mehnat, turmush sharoitini yaxshilash bo‘yicha
ishlab chiqilgan tavsiyalar va tadbirlarni amalga oshirish, ularni 
ustidan 
nazorat o‘rnatish. 
Aholi salomatligiga taъsir etuvchi kuyidagi tashqi muhit 
omillarini alohida kayd etish lozim: 
— atmosfera havosi, tuprok, aholi yashash joylaridagi suv va 
suv havzalarining sanitariya holatini nazorat qilish; 
— aholini suv, toza ichimlik suvi bilan taъminlash masalalari; 
—
aholining ovqatlanish sharoitlarini yaxshilash, bunda ikki 

---

216 
narsani alohida nazarda tutish kerak: ratsional oqilona 
ovqatlanish: aholining yoshi va salomatligiga mos holdagi to‘la 
qonli ovqatlanish va sog‘lom ovqat isteъmol qilish, yaъni oziq - 
ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish jarayonida, saqlash, bir 
joydan ikkinchi joyga olib borish, sotish jarayonida har xil 
kimyoviy moddalar va mikroblar bilan zararlanishining oldini 
olish; 
—
bolalarning rivojlanishini va tarbiyalanishni ularning yoshiga 
va organizmiga fiziologik holatiga mos ravishda olib borish; 
—
radiatsion fon ustidan nazorat o‘rnatish.
Hozirgi kunda Respublika xalq xo‘jaligini barcha sohalarida olib 
borilayotgan islohatlar, aholini o‘zgarib borayotgan turmush tarzi, 
qishloq xo‘jaligi, sanoat va turmushda, insonlar hayot faoliyatida 
yangi kimyoviy, fizik va biologik vositalarning keng qo‘llanili shi 
sanitariya-epidemiologiya xizmati muassasalari faoliyatini, davlat 
sanitariya nazoratining hajmini kundan-kunga kengayib borishiga 
sabab bo‘lmoqda. O‘zbekiston Respublikasining “Aҳолининг 
санитария-эпидемиологик осойишталиги тўғрисида"gi qonunida 
hamda «O‘zbekiston Respublikasida sog‘liqni saqlashni isloh 
qilishning davlat dasturi»da sanitariya-epidemiologiya xizmati 
muassasalari va organlari tizimini, ularning faoliyatini qayta ko‘rish, 
davlat sanitariya nazoratini samaradorligini oshirish bo‘yicha asosiy 
vazifalar belgilab berilgan. 
O‘zbekistonda 
sanitariya-epidemiologiya 
xizmatini 
tashkil 
etishning asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat. 
1.
Sanitariya-epidemiologiya xizmati davlat xarakteriga ega 
ekanligi.
2.
Sanitariya-profilaktika va epidemiyaga qarshi tadbirlarni ilmiy 
va aniq reja asosida olib borish prinsipi, bu esa o‘z navbatida 
aholi salomatligiga taъsir etuvchi har xil tashqi muhit 
omillarini muntazam reja asosida o‘rganib borishni, aholining 
mehnat va turmush sharoitini yaxshilashga qaratilgan 
sanitariya 
meъyorlari va qoidalarni ishlab chiqishni, hamda

---

217 
sanitariya- 
sog‘lomlashtirish ishlarini epidemiyaga qarshi chora-tadbirlarni 
reja asosida olib borishni taqozo etadi. 
3.
Shahar va qishloq joylarida tashkil etilayotgan
sanitariya profilaktik va epidemiyaga qarshi chora-
tadbirlarni birlik prinsipi. Umumdavlat miqyosida sanitariya - 
gigenik va epidemiologik vazifalarni muvaffaqiyatli
bajarilishini taъminlash uchun shahar, qishloqlarda sanitariya-
epidemiologiya xizmati organlarining faoliyat yo‘nalishidagi
maqsad va vazifalarining birligiga erilishiladi. 
4.
Sanitariya-profilaktik va epidemiyaga qarshi
faoliyatning boshqaruv birligi prinsipi. Sanitariya-
profilaktik va epidemiyaga qarshi olib borilayotgan
barcha 
ishlar 
bitta 
DSENMlari orqali boshqariladi va mujassamlashtiriladi. 
5.
Ogohlantiruvchi va joriy sanitariya nazoratining birlik 
prinsipi. Mamlakatimizdagi barcha sanitariya-epidemiologiya 
nazorati markazlarining asosiy funksiyasi ogohlantiruvchi va 
joriy sanitariya nazorati hisoblanadi va ushbu muassasalar orqali 
amalga oshiriladi. 
6.
Barcha tibbiyot muassasalarini sanitariya profilaktik
va epidemiyaga qarshi tadbirlarni o‘tkazishda ishtirok
etish prinsipi.
O‘tkazilayotgan tadbirlarda nafaqat sanitariya organlari, balki 
shu hududda joylashgan barcha tibbiyot muassasalarining ishtirok 
etishi muhim prinsiplardan biri hisoblanadi. Mahalla vrachi, 
hamshiralar va mutaxassis vrachlarning, sanitariya vrachlari va 
epidemiologlar bilan hamkorlikdagi sanitariya va epidemiyaga qarshi 
sanitariya-epidemiologiya muassasalari bilan birgalikdagi reja 
asosida olib borayotgan ishlari aholiga ko‘rsatilayotgan tibbiy -
profilaktik xizmatning sifati va samaradorligini belgilaydi.
7. Sog‘lom turmush tarzi ko‘nikmalari xosil qilishda, oilani 
sog‘lomlashtirish ishlarini olib borishda aholining ishtiroki. Ushbu 

---

218 
prinsip barcha sanitariya-gigienik va epidemiyaga qarshi o‘tkazilayotgan 
tadbirlar, jamiyat orasidagi sog‘lomlashtirish va profilaktik choralarni 
amalga oshirishda aholining bevosita ishtirokini nazarda tutadi. 
Aholining ishtiroki turli xil bo‘lib: tibbiyot muassasalaridagi shifoxona 
kengashi, «Qizil xoj» va «Qizil yarimoy" jamiyatlari, «"Sog‘lom avlod" 
xayriya jamg‘armasi, «"EKOSAN» o‘tkazayotgan tadbirlarni aholi 
ishtirokisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Xuddi shunday sanoat 
korxonalari, shirkatlar uyushmasi, mahalla qo‘mitalarida sanitariya 
faollari, hokimiyatlar qoshida, xalq deputatlari kengashlari, sog‘liqni 
saqlash qo‘mitalari faoliyat ko‘rsatmoqda. 
Aholiga 
sanitariya 
epidemiologiya 
xizmatlarini 
tashkil 
etishning asosiy prinsiplari uzoq yillar davomida sog‘liqni saqlash 
tizimi bilan birgalikda rivojlanib taraqqiy etib kelmokda. 
Davlat sanitariya - epidemiologiya nazorati markazlarining asosiy 
vazifalari quyidagilardan iborat: 
-tegishli tashkilotlar bilan birgalikda sanitariya - epidemiologiya 
masalalarida aholining xotirjamligini taъminlash va Respublika 
xududiga karantin va o‘ta xavfli infeksiyalarni kirib kelishini va 
tarqalishini oldini olish; 
-
xalq xo‘jaligi obektlarini, texnologik qurilmalar va uskunalar hamda 
transport vositalarini rejalashtirish, joylashtirish, loyihalashtirish, qurish 
va foydalanishga topshirish paytida aholi salomatligiga zarar 
etkazishi mumkin bo‘lgan tashqi muhit omillarining oldini olish 
bo‘yicha ogohlantiruvchi sanitariya nazoratini o‘tkazish; 
-aholining sanitariya madaniyatini oshirish;
-ishlab chiqarish va ijtimoiy faoliyatining asosiy tarkibiy qismi bo‘lgan 
sanitariya va epidemiyaga qarshi tadbirlarni o‘tkazish.
Yuqorida keltirilganlarga qo‘shimcha Respublika DSENM
quyidagi vazifalarni bajaradi: 
-mamlakatimizda orttirilgan tajriba va dunyodagi eng ilg‘or 
yutuqlardan foydalangan holda sanitariya-gigiena, epidemiologiya va 
yuqumli kasalliklar profilaktikasi sohalari bo‘yicha tibbiyot fanini 
taraqqiy ettirishning strategik va istiqbol rejalarini tuzish, fan-texnika 
sohasidagi yutuqlarni va ilg‘or tajribalarni amaliyotga tadbiq etish. 

---

219 
Davlat sanitariya epidemiologiya nazorati bo‘yicha normativlar va 
standartlar tizimini yaratish. 
DSENM yuqorida keltirilgan vazifalardan kelib chiqqan holda 
quyidagi funksiyalarni amalga oshiradi: 
Davlat sanitariya nazorati va sanitariya-profilaktik, epidemiyaga qarshi
hamda dezinfeksiya ishlarini tashkil etadi va amalga oshiradi.
-
Eksperimental va boshqa laboratoriya tadqiqot usullari yordamida 
bakteriologik, virusologik, radiologik, toksiko - gigienik 
ekspertiza o‘tkazadi. 
-
Favqulodda epidemiyaga qarshi Komissiyada (CHPK),
Kollegiyada, 
Sanitariya-epidemiologiya 
Kengashida
(Respublika DSENM) eshitish uchun materiallar tayyorlaydi
va qabul qilingan qarorlarni bajarilishini nazorat qiladi.
-
Davlat sanitariya nazoratini olib borish bo‘yicha ilg‘or ish 
tajribalarni, shu jumladan, chet el tajribalarini umumlashtiradi va 
hayotga tadbiq etadi.
-
Sanitariya-epidemiologiya xizmatiga avtomatlashtirilgan boshqaruv 
tizimini 
tadbiq 
etish, 
sanitariya-epidemiologiya 
nazoratida 
avtomatlashtirilgan axborot tizimini yaratish, samaradorligini 
oshirish bo‘yicha mezonlar ishlab chiqish, tegishli ilmiy-tadqiqot 
markazlarini, sanitariya axborot tizimini yaratishga jalb etish. 
-
Aholini sanitariya-epidemiologiya 
xotirjamligini 
taъminlashning 
yangi 
shakl 
va 
usullarini 
takomillashtirish, 
DSENMlar 
laboratoriyalari tomonidan metrologik va standart talablarga rioya 
etilishini nazorat etish.