B. M. Eshburiyev veterinariya

Fanning qisqacha rivojlanish tarixi. 
H ayvonlarning tu g ’ishiga 
yordam k o ’rsatishning oddiy usullari ju d a qadim dan paydo b o ’lgan. 
K eyinchalik, akusherlik tajribasi ayrim insonlarda paydo b o ’lib, u kishilar 
o ’z tajribalarini avloddan-avlodga o ’tkazib kelishgan. 
V eterinariya 
m utaxassislarining tayyorlanishi bilan veterinariya akusherligi m ustaqil 
ilm iy-am aliy fan sifatida shakllana boshladi, ilm iy ishlar va o ’quv 
q o ’llanm alari 
paydo b o ’ldi. 
D astlabki 
ilm iy q o ’llanm alardan 
biri 
hisoblangan “V eterinam aya rodovspom ogatelnaya nauka s otdeleniem о 
boleznyax detenishey” (1849) nom li q o ’llanm ada ona hayvon va yangi 
tu g ’ilgan hayvonning hayoti va so g ’ligini saqlab qolish m aqsadida tu g ’ish 
paytida yordam k o ’rsatish qoidalari keltirilgan. K eyinchalik, o ’quv 
m uassasalarida veterinariya akusherligi m asalalarini o ’rgatuvchi m axsus 
kurslar, kafedralar tashkil etilgan. R ossiyada birinchi m arta 1919 yilda 
M oskva veterinariya institutida akusherlik kafedrasi tashkil etilgan. 1922 
yilda 
shunday 
kafedralar Q ozon 
va 
Sankt-Peterburg 
veterinariya 
institutlarida tashkil etilgan. 1931 y ild a p rofessor N. F. M ishkin tom onidan 
veterinariya akusherligi b o ’yicha darslik chop etilgan. Shu yilda professor 
V. V. K onge tom onidan hayvonlarning bepushtliklariga qarshi kurashish 
b o ’yicha q o ’llanm a, 1922 yilda “V eterinariya akusherligi” kursi chop 
etilgan.
V eterinariya akusherligi fanining rivojiga professor I. 1. Ivanov katta 
hissa 
q o ’shdi. 
O ’zining 
har 
tom onlam a 
tekshirishlari 
asosida 
qishloq 
x o ’jalik
hayvonlarini su n ’iy u ru g ’lantirishning ilmiy 
va am aliy jih atlarin i asoslab berdi.
1. 
I. Ivanov 1899 yildan boshlab biya va 
sigirlarda su n ’iy u ru g ’lantirish m asalalarini 
o ’rgandi va qoniqarli natijaga ega b o ’ldi. O lim
tom onidan bitta a y g ’irdan olingan u ru g ’ni 
suyultirib 
12 
va 
undan 
ortiq 
biyalar 
urug’lantirish m um kinligi isbotlandi. Bundan 
tashqari su n ’iy u ru g ’lantirishning iqtisodiy
Il'v a Ivanovich Iv an ov 
( 1880- 1 932)

---

sam aradorligini hisobga olish, u ru g ’ olish asboblari v a u ru g ’lantirish 
usullarini ishlab chiqarishga tadbiq etdi. Professor I. I. Ivanov tom onidan 
qishloq x o ’ja lik hayvonlarini su n ’iy u ru g ’lantirish usulining tavsiya etilishi 
hayvonlar q o ’lga o ’rgatilishidan keyingi ikkinehi katta kashfiyot b o ’ldi.
V eterinariya akusherligi fanining rivojlanishida buyuk olim , professor 
A. P. S tudensovning (1903-1967) hissasi katta b o ’ldi. O lim tom onidan 
jin siy sikl, bepushtlik, abortlar, m astitlar kabi sohalarda yangi y o ’nalish va 
ta ’lim otlar yaratildi. Bir necha m arta nashr etilgan “V eterinarnoe
akusherstvo i ginekoiogiya” (1949) darsligi va 
bir necha chet eilarda nashr etilgan kitoblar 
muallifi hisoblanadi. Olim tom onidan “Q ishloq 
x o ’ja lik hayvonlarida bepushtlik va qisirlikning 
diagnostikasi” (1949, 1950), “B uqa va erkak 
►cho’chqalarni axtalash” (1952), “Sigirlarda sut 
bezlarining kasalliklari” (1952) kabi kitoblari bir 
necha m arta qayta nashr etilgan va chet eilarda 
ham chop etilgan.
Lvov 
akusherlar m aktabining 
asoschisi, 
U krainada xizm at k o ’rsatgan fan arbobi G. V. 
Z vereva sut bezlarining kasalliklari, akusherlik 
fiziologiyasi 
va 
patologiyasi, 
bepushtlik 
va 
hayvonlarni 
su n ’iy 
urug’lantirish sohalarida tadqiqotlar olib borgan.
V. S. Shipilov (1924-1991) “V eterinariya akusherligi” darsligining 3 
ta nashrini (1970, 1980, 1986) tayyoriashda qatnashgan, “ Sigirlarda 
bepushtliklarni oldini olishning fiziologik asoslari” nom li m onografiya 
yozgan. V. S. Shipilov va u kishining shogirdlari chorvachilikni ja d al 
texnologiyalar 
asosida 
yuritishda 
qishloq 
x o ’jalik
hayvonlarini 
k o ’paytirishni jadallashtirish va bepushtligini oldini olish sohalarida ilmiy 
tadqiqotlar olib borgan.
V. A. A katov (1909-1978) sigirlarda sut bezi kasalliklarini davolashda 
ultratovushdan foydalanish usulini yaratgan. Shogirdlari bilan birgalikda 
hayvonlar k o ’payish fiziologiyasi va patologiyasi, sut bezlarining 
patologiyasi sohalarida tadqiqotlar olib borgan (V oronej veterinariya 
instituti).
D. D. Logvinov (Xarkov zooveterinariya instituti) hayvonlarda m astit, 
y o ’ldoshni ushlanib qolishi va tu g ’ishdan keyingi kasalliklam i novokain 
yordam ida patogenetik davolash usulini yaratgan, sigirlarda K esarevo 
usulida katta qorinni yorish usulini takom illashtirgan.
Birinchi m arta 1928 yilda Stavropol o ’lkasida q o ’ychilikda su n ’iy 
urug’lantirish b o ’yicha tajribalar o ’tkazildi. O ’sha paytlarda su n ’iy
And rev P etrovich Studensov

---

u ru g ’lantirish texnikasi uncha yaxshi takom illashm agan b o ’lsada, N. A. 
K uznesov tom onidan 1930-1931 yillarda q o ’chqordan 1 m arta olingan 
u ru g ’ bilan o ’rtacha 3,6 ta q o ’y, bir faslda bitta q o ’chqordan olingan u ru g ’ 
bilan 220 bosh sovliqni su n ’iy u ru g ’lantirishga erishgan. 1932 y ilg a kelib 
510 ta su n ’iy u ru g ’lantirish punktlari tashkil etilib, 448 m ing bosh q o ’y 
su n ’iy u ru g ’1 antirilgan. 1935 yilda 38 kun m obaynida bitta q o ’chqordan 
olingan sperm a bilan 5038 bosh sovliq u ru g ’lantirilgan.
A kadem ik V. K. M ilanov va uning shogirdlari N. A. K uznesov, F. V. 
O jin, M. P. K uznesov, V. A. M orozov v a bo sh q a olim lar q o ’ychilikda 
su n ’iy u ru g ’lantirishni ilm iy va am aliy jih atlarin i o ’rganishganlar. O lim lar 
tom onidan hozirgacha K avkaz, O ltay, Q o ’ybishev, Stavropol, G raznen, 
A rxaro-m erinos va boshqa 25 dan ortiq q o ’y zotlari yaratilgan.
K. D. Filyanskiy tom onidan su n ’iy u ru g ’lantirishni am alga oshirish 
natijasida 8 yil m obaynida kavkaz q o ’y zoti yaratilgan. Q o zo g ’istonda 
m ayin junli m erinos q o ’ylarini y o w o y i arxar q o ’chqorlari u ru g ’i bilan 
su n ’iy urug’lantirish orqali “A rxarom erinos” q o ’y zoti yaratildi.
1931 yilda N. V. K om issarov, V. I. L ipatov va I. I. R odinlar 
tom onidan su n ’iy qin, u ru g ’ olish, u ru g ’ni suyultirish va shpris-katetr 
orqali yuborish usullari ishlab chiqilgan. 1942 yilda buqalar uchun su n ’iy 
qin yaratilgan. V. V. Petropavlovskiy va A. D. B em shteyn tom onidan 
birinchi m arta u ru g ’ni m uzlatishda gliserinni q o ’llash tavsiya etildi.
Birinchi m arta 1948 yilda V. I. Sm irnov sperm ani -79°C va -183°C
gacha m uzlatilgan holda saqlashni am alga oshirdi. K eyinchalik, A ngliyalik 
olim lar Poldj va R ausonlar (1952) suyuq azotda (-196°C ) chuqur 
m uzlatish 
usulini 
yaratdi 
va 
hozirda 
ham 
bu 
usuldan 
keng 
foydalanilm oqda.
V. K. M ilovanov tom onidan naslli b uqa va q o ’chqorlardan, A. A. 
Z alsm an tom onidan a y g ’irlardan u ru g ’ olish uchun urug’ y ig ’gich 
yaratilgan.
C horvachilikdagi 
barcha 
ilm iy 
kashfiyotlar 
orasida 
su n ’iy 
urug’lantirish 
eng 
yuqori 
iqtisodiy 
foyda 
keltiradigan 
kashfiyot 
hisoblanadi. S un’iy u ru g ’lantirishni am alga oshirilishi tufayli xozirgacha 
Q ora-ola, K ostrom a, K urgan, B ushuev kabi 36 ta sut va s u t-g o ’sht 
y o ’nalishidagi qoram ol zotlari yaratildi.
K o’pchilik biotexnik usullar, m asalan, em brionni transplantasiyasi 
nisbatan yangi usul b o ’lib, k o ’pchilik davlatlarda keng q o ’llanilm oqda. 
M asalan, 10 yil (1973 -1 9 8 2 yy.) davom ida K anadada 5413 bosh buzoq- 
transplantatlar olingan.
O xirgi 12 yil d avom ida em brionni transplantasiyasi sohasida rekord 
natijalarga erishildi: A Q S h d a bir yilda bir bosh sigirdan 136 b o sh buzoq,

---

Fransiyada - 80, G erm aniyada - 54 bosh buzoq transplantatsiya usulida 
olingan. R ossiyada 44 bosh donor sigirlardan 216 bosh buzoq olingan.
H ayvonlarda k o ’payish a ’zolari va sut bezlari patologiyasiga oid 
m asalalarni ha! etishda ekologik om illarning (yashash sharoiti) asosiy 
aham iyatini hisobga olish talab etiladi. H ayvonlar organizm iga shu 
ju m ladan, jin siy tizim ga ekologik om illarning ijobiy yoki salbiy ta ’sirini 
qayd etiladi. Shuning uchun k o ’payish a ’zolari va sut bezlaridagi har 
qanday patologiyalarni profilaktika qilish tadbirlari faqatgina hayvonlar 
uchun optim al sharoit (qulay ekologik sharoit) yaratilganda yaxshi sam ara 
beradi. 
Faqat 
shundagina 
chorvachilikda 
m aksim al 
darajadagi 
m ahsuldorlik va yuqori iqtisodiy sam aradorlikka erishish ta ’m inlanadi.
1929 yilda Sam arqand shahrida O ’zbekiston Q ishloq x o ’jalik instituti 
(hozirgi Sam arqand Qishloq x o ’jalik instituti) tarkibida O ’zbekistonda 
yagona b o ’lgan veterinariya fakulteti tashkil etilib, talabalarga veterinariya 
akusherligi, ginekologiyasi va qishloq x o ’jalik hayvonlarini su n ’iy 
u rug’lantirish fanidan professor P. P. T im ofeev saboq bergan. 1937 yildan 
boshlab m azkur kafedraning mudiri lavozim ida dotsent N. F. Skavish 
faoliyat k o ’rsatgan v a u kishi shu kafedraning asoschisi hisoblanib, 
talabalarga dars o ’tishi bilan birgalikda veterinariya akusherligi sohasi 
b o ’yicha ilm iy tadqiqotlar olib borgan, qishloq x o ’jalik hayvonlarining 
bepushtligiga qarshi kurash choralarini ishlab chiqgan.
Uzoq у iliar davom ida kafedrani iqtidorli olim, m ehnatsevar pedagog
S. A. A m inov boshqargan va bu davr m obaynida 100 dan ortiq ilmiy 
ishlari chop etilgan. 1962 yilda “ Sovliqlar sut bezlarining m otorika 
xususiyatlari” degan m avzuda nom zodlik dissertasiyasini m uvaffaqiyatli 
him oya qilgan. Keyin veterinariya fanlari doktori, professor F. X. M ajidov 
bir necha yillar “ V eterinariya akusherligi, ginekologiyasi va hayvonlarni 
su n ’iy qochirish” kafedrasiga rahbarlik qilgan. Bu davrda kafedrada ilmiy 
tadqiqot ishlariga e ’tibor yanada kuchaytirilgan va natijalari am aliyotga 
keng jo riy etilgan.
K afedra olim lari bir necha yillar davom ida sovliqlam ing m astit 
kasall igini 
patogenetik davolash, sigirlarda uchraydigan tuxum don 
kasalliklarini davolashda gorm onal va neyrotrop preparatlarni q o ’llash, 
hayvonlarda bepushtliklarni oldini olish va boshqa dolzarb m uam m olar 
b o ’yicha ilm iy izlanishlar olib borishganlar.
K eyingi yillarda ham hayvonlarning bepushtligi, akusher-ginekologik 
va sut bezlarining kasalliklari dolzarb m uam m olardan biri b o ’lib 
qolm oqda, shu sababli “H ayvonlarning yuqum siz kasalliklari, akusherlik 
va ginekologiya” kafedrasi 
qoshida m azkur m uam m olam i 
echish 
m aqsadida “H ayvonlarning m adda alm ashinuvi buzilishi kasalliklari va

---

bepushtliklari” laboratoriyasi tashkil etilgan b o ’lib, unda ilm iy xodim - 
izlanuvchilar, iqtidorli m agistrant va talab alar ilm iy tadqiqot ishlarini 
am alga oshirm oqda.
X o’ja lik yuritish turi, katta-kichikligidan q a t’iy nazar chorvachilikni 
sam arali va rentabelligi yuqori holatda yuritish x o ’jalikdagi h a m m atu rd ag i 
hayvonlardan doim iy v a rejali ravishda bola olishga b o g ’liq b o ’ladi. 
Shuning uchun hayvonlarda bepushtlik va kam bolalikni, abortlar va 
m astitlarni sam arali oldini olish uchun m utaxassislar oldiga veterinariya 
akusherligi fanini yangi nazariy bilim lar va am aliy usullar bilan boyitib 
borish vazifasi q o ’yiladi.
Hozirgi kunda veterinariya akusherligi fani klinik veterinariyaning 
m uhim
sohasi 
sifatida 
shakllanib, 
chorvachilik 
am aliyotida 
keng 
q o ’llanilayotgan kom pleks diagnostik, terapevtik va biologik usullar bilan 
boyitildi.
K eyingi yillarda R espublikam izda ham qoram ol v a q o ’ylarni su n ’iy 
u ru g ’lantirishga katta e ’tib o r berilib, x o ’ja lik la rg a su n ’iy u ru g ’lantirish 
uchun kerakli har xil asbob v a uskunalar, yuqori naslli hayvonlardan 
olingan u ru g ’, uni saqlash ham da tashish uchun D ’y u ar idishlari etkazib 
berilm oqda.
A m alga oshirilayotgan tadbirlar natijasida 2014 yilning oxiriga kelib, 
barcha toifadagi x o ’ja lik la rd a qoram ollar bosh soni 10 m ln. 994,6 m ing 
boshni, shundan sigirlar 4 mln 84,8 m ing boshni, q o ’y va echkilar 18 m ln. 
447,4 m ing boshni, parrandalar 56 mln. 195,0 m ing boshni tashkil etdi. 
S huningdek, 2014 yilda 1 m ln. 906,5 m ing tonna tirik vaznda g o ’sht, 8 
mln. 432,8 m ing to n n a sut ishlab chiqarildi.
Shaxsiy yordam chi, dehqon va ferm er x o ’jaliklaridagi chorva m ollari 
naslini yaxshilash m aqsadida 2014 yilning o ’zida jo y larg a 2,6 mln. 
dozadan ortiq naslli buqalarning u ru g ’i etkazib berildi, 2 m ln. 106 m ing 
boshdan ortiq sig ir va u rg ’ochi tanalar su n ’iy u ru g ’lantiriladi.

---

B irin c h i b o ’ lim . H A Y V O N L A R K O ’P A Y I S H B T O T E X N IK A S 1
I- B O B . H A Y V O N L A R JIN S T Y A ’Z O L A R I N I N G A N A T O M O - 
T O P O G R A F IK V A F I Z I O L O G I K X U S U S IY A T L A R I
T U R L I U R G ’O C H I H A Y V O N L A R JT N S IY A ’Z O L A R I N I N G
A N A T O M O - T O P O G R A F I K V A F I Z I O L O G I K X U S U S IY A T L A R I
Tashqi jin siy a ’zolarga (genitalia externa) jinsiy lablar, qin dahlizi va 
klitor, ichki jinsiy a ’zolarga (genitalia interna) - qin, bachadon, tuxum y o ’llari 
va tuxum donlar kiradi (1- rasm).
Y ir ik sh o x li u r g ’o chi h a y v o n l a r jin s iy a ’z o la ri. 
Sigir va bug’ularda 
j i n s i y l a b l a r unchalik tekis bo’lmagan teri bilan qoplangan bo’lib, jinsiy 
tirqishning yuqorigi qismi dumoloqlashgan, pastki qismi esa o ’tkir burchak 
hosil qilgan. K l i t o r - ikkita uzun g ’ovak tananing (sigirlarda 12 sm gacha) 
boshcha hosil qilishidan tashkil topgan.
Q in d a h l i z i hech qanday chegarasiz qinga birikib ketadi, chunki 
kavshovchilarda 
siydik 
klapini 
yaxshi 
rivojlanm agan 
b o ’ladi. 
Qin 
dahlizining yon devorlarida katta bezlar joylashgan b o ’lib, o ’ng va chap 
chiqaruvchi y o ’llar orqali qin dahliziga ochiladi. Pastda, y a ’ni klitorga yaqin 
joyda qin dahlizining kichik bezi y o ’li ochiladi. Sigirlarda boshqa 
hayvonlardagi singari qin dahlizining kanali pastdan yuqoriga va oldinga 
y o ’nalgan b o ’ladi. Bu xirurgik m uolajalar paytida chot sohasini biroz kesish 
bilan tashqi jin siy a ’zolar yuzasini kengaytirish imkonini beradi.
Qinning shilliq pardasi bir qancha uzinasiga joylashgan burm alar hosil 
qiladi. Q inning venteral devorida gartnerov teshigi (volfov kanali rudim enti) 
joylashgan.
Yirik shoxli hayvonlarda bachadon ikki shoxli tipda b o ’lib, uning tanasi 
unchalik katta emas (sigirlarda 2-6 sm ) va unda hom ila rivojlanmaydi, 
shuning uchun ayrim olim lar uni ikkiga b o ’lingan bachadon tipiga m ansub 
deb hisoblashadi. Bachadonning b o ’yinchasi qin va bachadondan yaxshi 
ajralib turadi. Sigirlarda bachadon b o ’yinchasining uzunligi o ’rtacha 12 sm 
bo’lib, kuchli rivojlangan, aylanasiga va uzinasiga joylashgan muskul 
qavatiga ega. U larning orasida yaxshi rivojlangan qon tom iri joylashgan. 
Bachadon b o ’yinchasi shilliq pardasi uzinasiga joylashgan kichik va 
к о ’ndalangiga joylashgan katta burm alar hosil qiladi; ularning uch qismi qin 
tom onga y o ’nalgan bo’lib, bachadonga katetr yuborishni qiyinlashtiradi. 
Bachadon b o ’ynining orqangi qismi qinga tomon 2-4 sm b o ’rtib turadigan 
burm alar hosil qiladi. Tanalarda burm alarning yuzasi nisbatan tekis, ko’p

---

1. Ata-Kurbanov Sh.B. Eshburiev B.M. Veterinariya akusherligi fanidan amaliy- 
laborator m ashg’ulotlar. Samarqand, 2009.
2. Ata-Kurbanov Sh.B., Eshburiev B.M. Hayvonlar k o ’payish biotexnikasi. 
Samarqand. “N .D oba” XT, 2012.
3. Баймишев Х.Б., Землянкин В.В., Баймишев М.Х. Практикум по 
ветакушерству и гинекологии. Самара, 2012.
4. Ветеринарное акушерство, гинекология и биотехника размножения/ 
А.П.Студенцов, В.С.Ш ипилов, В.Я.Никитин и др.; П од ред. В.Я. 
Н икитина и М.Г. М иролюбова. - 7-е изд., перираб. и доп. - М.: Колос, 
1 9 9 9 .-4 9 5 с.
5. М ихайлов. Н.Н., П арш утин Г.В., Козло Н.В., Гончаров В.П., Козлов Г.Г.
Акушерство, 
гинекология 
и 
искусственное 
осеменение 
сельскохозяйственних животных. Москва. Агропромиздат. 1990.
6. Некрасов Г.Д. Акушерство, гинекология и биотехника воспроизводства 
животных: учебное пособие / Г.Д. Некрасов, И.А. Суманова. Барнаул: Изд- 
во АГАУ, 2007. 204 с.
7. Ш пилов B.C., Зверова Г.В., Родин И.И., Н икитин В.Х. Практикум по 
акушерству, 
гинекологии 
и 
искусственному 
осеменению 
сельскохозяйственних животных. Москва. Агропромиздат. 1988.
8. Gary С. W. England. Fertility and Obstetrics in the Horse, Third Edition. 
2005.p-p. 307.
9. Bhattacharyya H.K., H iranya K., Mujeeb R., Fazili M.R., Buchoo B.A., Akand 
A.N. Genital prolapsed in crossbred cows: prevalence, clinical picture and 
management by a modified Buhner’s technique using infusion (drip) set tubing 
as suture material. // Veterinarski arhiv. Jammu and Kashmir, India. 2012. 82 
(1), 11-24 p.

---

Ushbu darslik O ’zR O O ’MTV tomonidan 04.09.2013 yilda tasdiqlangan 
“V eterinariya akusherligi fanidan dastur” asosida tayyorlangan b o ’lib, oliy o ’quv 
yurtlarining 5440100 - Veterinariya, 5111000 - Kasb ta’limi (Veterinariya) 
y o ’nalishi b o ’yicha tahsil olayotgan talabalari va veterinariya mutaxassislari uchun 
m o'ljallangan, O ’zbekiston Respublikasi Oliy va o ’rta maxsus ta ’lim vazirligi 
tom onidan tasdiqlangan Davlat ta’lim standarti, o ’quv reja va “V eterinariya 
akusherligi” fanining o ’quv dasturi asosida ilg’or pedagogik va axborot 
kom m unikasiya texnologiyalaridan foydalanilgan holda tayyorlangan. Darslikda 
fan va am aliyotning keyingi yiilardagi yutuqlarini hisobga olgan holda urg’ochi va 
erkak hayvonlar jinsiy a ’zolarining anatom o-fiziologik xususiyatlari, jinsiy sikl 
fiziologiyasi, jinsiy moyillikni aniqlash, erkak hayvonlardan sperm a olish, uni 
baholash, suyultirish, turli haroratda saqlash va tashish, turli hayvonlarni sun’iy 
u rug’lantirish va murtakni kuchirish, otalanish, b o ’g ’ozlik fiziologiyasi, b o ’g ’ozlik 
va bepushtlik diagnostikasi, bo ’g ’oz hayvonlarning kasalliklari, tug’ish va 
tug’ishdan keyingi davr fiziologiyasi va patologiyasi, hayvonlarning tug’ishida 
yordam k o ’rsatish, akusher-ginekologik kasalliklar, sut bezlari va yangi tug’ilgan 
hayvonlar 
kasalliklarining 
etiologiyasi, 
patogenezi, 
kechish 
xususiyatlari, 
diagnostikasi, davolash va oldini olish ham da hayvonlarda bepushtliklami 
diagnostikasi va guruh usulida oldini olish, akusher-ginekologik va andrologik 
dispanserlash usullari bayon qilingan.

---

K IR ISH ............................................................................................................................. 3
B irinchi b o ’lim. H A Y V O N LA R K O ’P A Y IS H B IO T E X N IK A S I................. 9
I- BOB. H A Y V O N L A R JIN S IY A ’Z O L A R IN IN G A N A T O M O - 
T O P O G R A F IK VA F IZ IO L O G IK X U S U S IY A T L A R I................................. 9
Turli urg’ochi hayvonlar jinsiy a ’zolarining anatom o-topografik va
fiziologik xususiyatlari................................................................................................. 9
Erkak hayvonlar jinsiy a ’zolarining anatomo-topografik va fiziologik
x u su siy atlari..................................................................................................................... 16
Jinsiy sikl.......................................................................................................................... 22
Turli hayvonlarda jinsiy siklning kechishi................................................................. 28
Spermiy v a tuxum hujayrasining rivojlanishi............................................................ 38
Jinsiy aloqa....................................................................................................................... 42
Turli hayvonlarda jinsiy aloqaning o ’ziga xosligi.................................................... 46
II- BOB. H A Y V O N LA R N I U R U G ’L A N T IR IS H T E X N O L O G IY A S I
VA UNI T A S H K IL L A S H T IR IS H ........................................................................... 49
Hayvonlarni tabiiy urug’lantirish turlari..................................................................... 49
U rg’ochi hayvonlarni sun’iy urug’lantirish................................................................ 52
Sperma olish usullari...................................................................................................... 55
Sperma sifatini a n iq la s h ................................................................................................ 65
Spermani suyultirish....................................................................................................... 72
Spermani saqlash............................................................................................................. 79
Hayvonlarni sun’iy urug’lantirish va uning m uddati............................................... 87
U rg’ochi hayvonlarni sun’iy urug’lantirish usullari.................................................. 94
Sun’iy u ra g ’lantirish punktlari ishini tashkil etish................................................... 106