Б. Ж. Эшов, А. А. Одилов Ўзбекистон тариxи

Манзилгоҳлар ва меъморчилик. Ўтган асрнинг 30-йилларида 
Аҳамонийлар даври маданий қатламлари фақат Жанубий Тожикистон 
ҳудудларидагина маълум эди. Иккинчи жаҳон урушидан сўнг мил.авв. VI-IV 

---

116 
асрларга оид ёдгорликлар кўпгина ҳудудларда аниқланиб, тадқиқотлар 
кўлами кенгайди. Ҳозирги кунда бу даврга оид манзилгоҳлар нафақат 
Жанубий Туркманистон, балки Шимолий ва Жанубий Бақтриядан, 
Сўғдиёнадан, Парфия ва Марғиёнадан, Хоразмдан, Чоч ва Фарғонадан топиб 
ўрганилган бўлса, Фарғонадан, Олойдан, Шарқий Помирдан ҳамда 
Оролбўйидан кўмиш маросимига оид ёдгорликлар топиб текширилган.
Бу даврга оид манзилгоҳ ва кўҳна шаҳарлар меъморчилиги Жанубий 
Туркманистонда нисбатан кўпроқ ўрганилган. Бу ҳудудлардаги энг йирик 
кўҳна шаҳар Марвдаги Говурқалъа ҳисобланади. Говурқала ўлчамларининг 
йиғиндиси 7,5 км. га тенг. Аҳамонийлар даври Марвнинг маркази Говурқала 
шимолий томонининг марказида жойлашган Эркқальа истеҳкоми бўлган. 
Мил.авв. I минг йиллик ўрталарида ушбу истеҳком баланд лой девор билан 
ўраб олинади. Эркқалъанинг марказида йирик меъморий иншоатлар – 
ҳукмдор саройи ва диний мажмуа қад кўтаради. Истеҳком хом ғиштдан 
бунёд этилган мустаҳкам пойдевор устига қурилиб, ягона дарвозаси шаҳар 
томонга қаратилган.
Марв воҳасининг қадимги марказида Аҳамонийлар даврига оид Ёздепа 
манзилгоҳи очиб ўрганилган. Ёздепа бирмунча илгарироқ даврда пайдо 
бўлган бўлиб, мил.авв. I минг йиллик ўрталарида ўзининг аввалги ҳарбий-
маъмурий аҳамиятини йўқота бошлайди. Аммо, Ёздепа манзилгоҳи бутунлай 
йўқолиб кетмайди ва қазишмалар натижасида бу ердан тўғри бурчакли 
ғиштлардан қад кўтарган деворлар, иншоатлар қолдиқлари аниқланган.
Копетдоғнинг тоғ олди ҳудудларидан мил.авв. VI-IV асрларга оид 
йирик 
кўҳна 
шаҳар 
Елкендепе 
харобалари 
очиб 
ўрганилган. 
Тадқиқотчиларнинг фикрича, Елкендепе Шимолий Парфиянинг ҳарбий-
маъмурий маркази бўлиб, бу ерга Аҳамонийлар подшолари келиб турган. 
Кўҳна шаҳар нотўғри айлана шаклида бунёд этилган бўлиб, узунлиги 500 
метр, эни 300 метрга яқин. Шаҳар ўрнидаги дастлабки манзилгоҳ тўғри 
бурчакли йирик ғиштлардан қад кўтарган мустаҳкам девор билан ўраб 
олинган. Марказда истеҳком қад кўтарган.
Хоразм экспедициясининг сайъи-ҳаракатлари туфайли қадимги Хоразм 
ҳудудларида ҳам Аҳамонийлар даври ёдгорликлари аниқланган. Улардан 
бири – сатрапнинг қуриб битказилмаган саройи Қалъалиқир I ҳисобланади. 
Яна бир бу даврга оид кўҳна шаҳар Амударёнинг ўнг қирғоғида жойлашган 
Кўзалиқир бўлиб, у табиий тепалик устида жойлашган. Унинг максимал 
узунлиги 1000 метр, эни эса 500 метрдан зиёдроқдир. Қазишмалар 
натижаларига кўра, кўҳна шаҳар икки қатор девор билан ўраб олиниб, ташқи 
девор миноралар билан мустаҳкамланган. Ички девор эса турли 
қурилишларга туташиб турган.
Ўнг қирғоқ Хоразмдаги Аҳамонийлар даврига оид яна бир ёдгорлик 
Динғилжа яқинидаги манзилгоҳ ҳисобланади. Қазишмалар натижасида бу 
ердан 2600кв. м. майдонга эга бўлган кўп хонали катта бино очиб 
ўрганилган. Бинодан турар-жой, хўжалик ишлаб чиқариш аҳамиятига эга 
бўлган 17 та хона аниқланган. Девор тўғри бурчакли ва тўртбурчак йирик 

---

117 
ғиштлардан бунёд этилган. Бино қурилишлари мил.авв. V аср охири - IV 
асрнинг биринчи ярми билан саналанган.
Сўғдиёнанинг йирик маданий маркази ва пойтахти бўлган Афросиёб 
кўҳна шаҳри бу даврд айниқса гуллаб-яшнади. Бу даврга келиб умумий 
майдони 219 гектар бўлган Афросиёб марказий ва йирик шаҳар сифатида 
анча ривожланиб, бу ерда шаҳар ҳаётининг ривожланиши Сўғдиёна ва бутун 
Ўрта Осиёдаги сиёсий ва иқтисодий ҳайтнинг юксалиши ҳамда инқирози 
билан мувофиқ тарзда кечган. Аҳамонийлар даридаги Самарқанд Сўғди 
хўжалик ҳаёти ва маданий тараққиёти ҳақида Лолазор, Лайлақўйтепа, 
Кўктепа, Тўрткўлтепа каби ёдгорликлардан топилган топилмалар ҳам 
қимматли маълумотлар беради. Бу топилмаларга қараб (жанговар ва меҳнат 
қуроллари, уй-рўзғор буюмлари, тақинчоқлар, қурилиш услуби ва ҳоказо) 
Самарқанд ва унинг атрофларидаги ҳудудларда мил.авв. I минг йилликнинг 
ўрталарида яшаган аҳоли хўжаликнинг деҳқончилик, чорвачилик, уй 
ҳунармандчилиги ва ихтисослашган ҳунармандчилик турларини анчагина 
ривожлантирганлар деган хулоса чиқариш мумкин.
Бухоро воҳасидаги Хўжа Бўстон, Конимех, Қумрабод, Арабон, 
Чордара, Қузмонтепа каби ўнлаб кўҳна шаҳар ва манзилгоҳлар Аҳамонийлар 
даврига оиддир. Тадқиқотчиларнинг фикрларига қараганда, улар йирик этно-
маданий вилоятнинг унча катта бўлмаган туманлари бўлиб, бу ҳудудларда 
мил.авв. VI-IV асрларда умумий кўриниши бир хил бўлган деҳқончилик 
маданияти шаклланади. Топилган топилмаларнинг ниҳоятда ўхшашлиги 
шундан далолат беради.
Кейинги йилларда Бухоро шаҳри ва унинг атрофларида кўпгина 
археологик тадқиқотлар олиб борилди. Бу тадқиқотлар натижаларига 
қараганда, мил.авв. I минг йилликнинг ўрталарида Зарафшоннинг йирик бир 
ирмоғи Бухоро шаҳари ҳудудларидан оқиб ўтиб, унинг ўнг ва чап қирғоқида 
шаҳарга асос солинади. Яна шу нарса ҳам аниқландики, бу даврда арк ҳудуди 
пахса девор билан ўраб олинади. Бухоро атрофларидан эса бу даврга оид 
қалъалар ва қўрғонлар ҳам очилганки, улар атроф қишлоқларни ташкил 
этган. Тадқиқотлардан шундай хулоса чиқариш мумкинки, Бухоро – воҳадаги 
урбанистик жараёнларнинг маркази бўлибгина қолмасдан, географик нуқтаи 
назардан ҳам воҳанинг марказида жойлашиб, вилоят маркази васифасини 
бажарган.
Қашқадарё воҳаси мил.авв. VI-IV асрлар ёдгорликлари Сўғдиёнанинг 
бошқа ҳудудларига нисбатан яхшироқ ўрганилган. Воҳадаги кўҳна 
шаҳарлардан бири Ерқўрғон мил.авв. VIII-VII асрларда шаклланади ва 
Аҳамонийлар даврига келганда ҳудудлари анча кенгайиб, тўртбурчак шаклда 
деворлар билан ўраб олинади. Ундан ташқари бу даврга келиб кўҳна шаҳар 
атрофида алоҳида қишлоқ манзилгоҳлари пайдо бўлади. Бу даврда 
деҳқончилик воҳалари атрофларининг ўзлаштирилиши шаҳарлар билан 
боғлиқ бўлиб, ўзлаштирилган ҳудудлар шаҳарларга воситачи ёки таянч 
вазифани бажарган. Бундай кичик қишлоқларнинг бир қисми шаҳар 
аҳолисининг шаҳар ташқарисидаги ерлари бўлган бўлиши ҳам мумкин. 

---

118 
Мил.авв. VI-V асрлар воҳа ва шаҳар ягона жамоадан иборат бўлиб яхлит 
Сўғд ўлка – сатрапияси ташкил этган бўлиши мумкин.
Ҳозирги кунда Тожикистон қадимияти билан шуғулланувчи олимлар 
томонидан Сирдарё ўрта оқимининг чап қирғоғи ҳудудларидаги Хўжанд ва 
унинг ва трофларидан (ўрта асрлардаги Уструшона) мил.авв. VI-IV асрларга 
оид ёдгорликлар очиб ўрганилган. Хўжанд шаҳрини ўрганган тадқиқотчилар 
кўҳна шаҳар истеҳкомининг пастки қатламларини, хусусан, умумий майдони 
20 гектарга яқин бўлган (шундан истеҳком 1 гектарга яқин) тўртбучак 
шаклидаги шаҳар майдонини ўраб турган қалъа девори қолдиқларини 
мил.авв. VI-IV асрларга оид деб ҳисоблайдилар. Бу давр маданий қатламлари 
Ширин, Муғтепа (Ўратепа шаҳрида) ва Нуртепа (Ўратепа шаҳридан 
шимолроқда) кўҳна шаҳарлардан ҳам аниқланган.
Нуртепа кўҳна шаҳри баланд тоғ тепалигида жойлашган. Н. Негматов 
ва бошқаларнинг фикрича, кўҳна шаҳар ўрнидаги манзилгоҳ мил.авв. VII 
асрда пайдо бўлган. Мил.авв. VI-IV асрларда эса Нуртепа умумий майдони 
18 гектар бўлган пахса ва хом ғишт деворлардан қад кўтарган қалъа ҳамда 
ҳимоя деворлари бўлган шаҳар ҳисобланар эди. Бу ердан топилган кўплаб 
топилмаларга қараб шундай хулоса чиқариш мумкинки, Нуртепа аҳолиси 
асосан деҳқончилик ва ҳунармандчилик ишлаб чиқариш билан шуғулланган. 
Хўжанд ва Нуртепа кўҳна шаҳарлари македониялик Александр юришлари 
даврида таянч нуқталар бўлган бўлиши мумкин.
Мил.авв. VII-VI асрларда Бақтрия ҳудудларида ҳимоя деворлари билан 
ўраб олинган шаҳарлар шакллана бошлайди. Олтиндирёр (Аорн), Бақтра, 
Қизилтепа кабилар бу ҳудудлардаги йирик шаҳарлар эди. Аҳамонийлар 
даври Шимолий Бақтрия ҳақида тўғридан тўғри ёзма манбаларда 
маълумотлар берилмаса ҳам археологик тадқиқотлар бу масалага кўпгина 
аниқликлар киритади. Тадқиқотчиларнинг фикрича, Бақтрия Кир II нинг 
мил.авв. 539-530 ёки 547-539 йиллардаги юришларидан сўнг Аҳамонийлар 
давлатига бўйсунтирилади. Айрим тадқиқотчилар бу даврда Бақтриянинг 
шимоли-ғарбий чегераларидаги Темир дарвоза атрофларида Сисимифр 
қалъаси бўлган деб ҳисоблайдилар. И. В. Пьянковнинг фикрича, бу ерда 
Бақтрия ва Сўғдиёна ўртасидаги чегарани белгилайдиган ҳамда катта йўлни 
назорат қилиб турадиган пункт жойлашган бўлиши мумкин. Аммо, бу 
тахминлар археологик тадқиқотлар билан тасдиқланмайди. Шу билан бирга 
Амударёдан кечув жойида ва бу кечувга келувчи йўллар устида мил.авв. I 
минг йиллик ўрталарида қалъалар (Шўртепа, Талашкан I, Термиз, 
Хирмонтепа) бунёд этилади. Бу жараён Аҳамонийларнинг Бақтриядан 
Сўғдиёнага ўтувчи барча йўлларни қатъий назорат остига олганларидан 
далолат беради.
Бу даврга келиб аҳоли пунктларининг турли шакллари: ўтроқ 
деҳқончилик зодагонларининг мустаҳкамланган қўрғонлари (Қизилча), 
йирик манзилгоҳлар (Бандихон II), мураккаб мудофаа-режавий тузилишга эга 
қўрғонли шаҳарлар (Қизилтепа) пайдо бўлади.
Бандихон II қалъа ва қалъанинг шимоли-шарқий томонида жойлашган 
мустаҳкамланмаган манзилгоҳдан иборат. Манзилгоҳнинг жануби-шарқий 

---

119 
бурчагида жойлашган қалъа (110х100 м) ҳамма томонидан хандақ ва пахса 
девор билан ўраб олинган бўлиб, бурчаклари ён томондан ҳимоя қилинган ва 
ярим айлана шаклидаги миноралари ҳамда учбурчак шинаклари мавжуд. 
Қалъа ичидаги маданий қатлам турли суяклар, гўнг, сопол парчалари, 
қурилиш излари бўлмаган кул қатламларидан иборатки, тадқиқотчиларнинг 
фикрича, бу ер ҳарбий хавф туғилган пайтда аҳоли ва чорва учун бошпана 
вазифасини бажарган. Бандихон II учун режанинг маълум зичлиги, ҳимоя 
тартибининг мураккаблиги (минорали деворлар, хандақлар), манзилгоҳ барча 
қисмларининг бир вақтда шаклланиши ва ривожланиши хосдир. Қандайдир 
вазифани бажариши нуқтаи назаридан бу манзилгоҳ унча катта бўлмаган 
деҳқончилик воҳасининг маъмурий маркази бўлган бўлиши мумкин. 
Бандихон II ҳимоя иншоотлари мураккаблашган тартиби ва қалъасининг 
ички тузилиши билан фарқланган ҳолда, бронза даври Сополлитепа 
анъаналарини (икки қисмли тузилиш) такрорлайди.
Мил.авв. VI-IV асрлар Фарғона ва Чирчиқ-Ангрен воҳаларининг 
Аҳамонийлар давлати таркибига кирганлиги ҳақида маълумотлар 
сақланмаган. Ушбу ҳудудлардаги бу даврга оид ёдгорликларнинг маданий 
анъаналари бошқа ҳудудларга нисбатан бошқачароқ кечган. Бу даврга келиб 
Чирчиқ-Ангрен воҳасидаги Бургулик маданияти инқирозга учрайди. Бу 
маданият манзилгоҳлари ярим ертўла ва хом ғишт қурилишлар билан 
изоҳланади. Айрим тадқиқотчилар Жўнариқ бўйидаги Шоштепани мил.авв. 
VI-IV асрларга оид деб ҳисоблаб, Бургулик маданиятининг сўнгги босқичига 
хос деган фикрни билдирадилар. Агар бу фикр тўғри бўлса, Шоштепа ушбу 
ҳудудлардаги дастлабки қадимги деҳқончилик манзилгоҳидир.
Мил.авв. VI-IV асрларга оид ёдгорликлар Фарғона водийсидан 
нисбатан кўпроқ аниқлаган бўлиб, улар манзилгоҳлар ва мозор-қўрғонлардан 
иборат. Улар орасида нисбатан яхши ўрганилганлари Эйлатон кўҳна шаҳри, 
Оқтом, Кунгай ва Ниёзботир ҳисобланади.
Эйлатон кўҳна шаҳри харобалари Андижон вилояти, Избоскан 
туманидаги Илотон қишлоғи ёнида жойлашган. Маҳаллий аҳоли орасида бу 
кўҳна шаҳар Шаҳри Хайбер номи билан машҳурдир. Мил.авв. VI-IV асрларга 
оид
1
бу кўҳна шаҳар нисбатан яхшироқ ўрганилган бўлиб, Эйлатон 
маданияти ёдгорликлри водийнинг деярли барча ҳудудларидан аниқланган. 
Эйлатон кўҳна шаҳри икки қисмдан иборат. Ички қисм деворлар билан 
ўралган, 20 гектардан иборат, лекин истеҳкоми йўқ. Ташқи қисм, 200 
гектардан иборат бўлиб бу ҳудудда қурилишлар қурилмаган. Бу қисм ҳам 
уюм-деворлар билан ўраб олинган. Қазишмалар натижасида доимий турар-
жойлар, хўжалик хоналари, сопол идишлар, меҳнат ва жанговар қуроллар, 
тақинчоқлар топиб ўрганилган. Ушбу топилмаларга қараб хулоса 
чиқарадиган бўлсак, фақат Фарғонанинг ўзида Эйлатондан топилган ашёвий 
далилларга давр жиҳатдан яқин ёдгорликлар Шўрабашот, Симтепа ва ОзгорII 
лардир. Шўрабашотдан олинган археологик ашёларнинг асосий хусусияти бу 
1
Айрим тадқиқотчилар Эйлатон маданиятини мил.авв. VII-VI асрларга оид деб ҳисоблайдилар. Батафсил 
маълумот олиш учун қаранг: Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы // МИА. 1962, 
№ 118; Литвинский Б.А. Орудия труда и утварь из могильников Западной Ферганы. М., 1978. 

---

120 
ерда оч рангли сопол идишларнинг қизил рангли сопол идишлар билан бир 
мажмуада учраши ҳисобланади. Шунингдек, Шўрабашотда кўза ва қадаҳлар 
ҳам учрайди. Ундан ташқари Шўрабашот кўҳна шаҳри тузилиши ҳам 
Эйлатон кўҳна шаҳари тузилишига ўхшайди. Шундан хулоса чиқарган С. 
Қудратов Шўрабошот кўхна шаҳрининг бир қисмини мил.авв. III-II асрлар 
билан белгилаш лозим деган таклифни илгари суради.
Бу давр водийдаги деҳқончилик маданияти мозор-қўрғонлар 
топилмалари билан бевосита боғлиқликдир. Шундай қўрғонлардан бири 
Оқтом Фарғонадан 9 км жанубда жойлашган. Бу ердан 31 та қабр очиб 
ўрганилган. Топилган топишмаларга қараб Оқтом қабилаларининг катта 
кўпчилиги деҳқончилик билан шуғулланган деган фикрлар ҳам билдирилган. 
Оқтом қабилаларининг деҳқончилик билан шуғулланишга ўтиши қуйидаги 
жараёнларга асос бўлган бўлиши мумкин: Фарғона шароитида доимий 
манзилгоҳлар қурилиши ва бу манзилгоҳларда собиқ чорвадорларнинг хом 
ғишт меъморчилиги; ўтроқ деҳқончилик аҳолиси устидан сак-чорвадор 
аҳолисининг сиёсий устунлик қилиши; Фарғонада дастлабки давлат 
уюшмаларининг пайдо бўлиши ва маъмурий марказларнинг шаклланиши 
ҳамда буларда ҳам сиёсий устунлик. Шунингдек, ҳарбий ҳаракатлар пайтида 
асир олинган қулларнинг мавжудлиги кўп сонли одамларни, жумладан, 
тажрибали мутахассисларни йирик қурилиш ишларига жалб этиш имконини 
берган.
Ушбу жараёнларнинг барчаси Фарғонада Эйлатонга ўхшаш 
манзилгоҳларнинг пайдо бўлиши учун замин яратган бўлиши мумкин. 
Кейинроқ эса, ўтроқ деҳқончилик туманлари чегарасида жойлашган бундай 
маъмурий марказлар аста-секинлик билан ҳунармандчилик ва савдо 
марказига айланади. Улар ичида турли қурилишлар ривожланиб (Марҳамат 
кўҳна шаҳри мисолида) шаҳарларга айланиб боради. Г. Ивановнинг фикрича, 
балки, зодагонлар ва бошқарув маъмурияти хизматкор аҳлининг кўпайиши 
асосида пайдо бўлади.
Хуллас, 
Эйлатон-Оқтом 
топидаги 
манзилгоҳлар 
ва 
мозор-
қўрғонлардаги топилмалардан хулоса чиқарадиган бўлсак, мил.авв. VI-IV 
асрлар Фарғонада Чочда бўлгани каби ўтроқ деҳқончилик аҳолиси яшаган. 
Аммо, бу аҳолининг маданий анъаналари Бақтрия, Сўғд, Марғиёна ва 
Хоразмникига нисбатан бошқароқ эди. Ушбу маданиятнинг илдизлари 
мил.авв. II-I минг йиллик бошлари бронза даври маҳаллий Фарғона 
маданиятига бориб тақалади. Мил.авв. VI-IV асрлар Фарғона ёдгорликлари 
эса қадимги Фарғона маҳаллий маданиятининг янги босқичи ҳисобланади.