B iologiya fakulteti

Periblemadan ildiz poyalarining po‘stloq qismi.

       Pleromadan ildiz poyalarning markaziy silindr qismi hosil bo‘ladi. Birlamchi meristemadan paydo bo‘lgan to‘qimalarning hammasi birlamchi to‘qima deb ataladi. Bir pallalik o‘simliklarning to‘qimalari birlamchi to‘qima. Ikki pallali o‘simliklarda birlamchi va ikkilamchi to‘qimalar bo‘ladi. Ikkilamchi to‘qimalarni ikkilamchi meristema-kambiy va fellogenlardan paydo bo‘ladi. Birlamchi meristema o‘simliklarni asosan bo‘yiga o‘stiradi. Ikkilamchi meristema (k. Va f.) o‘simliklarni asosan eniga o‘stiradi. Meristemalar joylanish jixatidan ham 3 gruppaga bo‘linadi.

Birlamchi meristema

       Kelib chiqishga ko‘ra hosil qiluvchi to‘qimalar va ikkilamchi to‘qimalarga bo‘linadi. Birlamchi  meristema urug‘ murtagida, poya, ildiz va ularning uchlarida yon poyalar hamda kurtaklarda joylashib,  yangi organlar-ning hosil bo‘lishini shuningdek o‘simliklarning bo‘yiga o‘sishini ta’minlaydi.

Ikkilamchi meristema

        Ikkilamchi meristemaga boylamlar va probka kambiy yoki fellogen kiradi. Boylamlararo kambiy o‘simlik organlarining eniga o‘sishini ta’minlaydi, fellogen esa ikkilamchi to‘qima peridermani hosil qiladi. O‘sayotgan meristema tik hujayralar po‘stini tarkibida 92,5% suv qolgan 7,5% quruq qismining tarkibida pektin gemitsellyuloщgemitsellyuloza, protein  va shu kabi moddalar uchraydi. Bu hujayralarning yadrosi ham katta bo‘ladi. Yadro hajmining hujayra sitoplazmasi hajmiga nisbati   3/2 - 4/3 ni tashkil etadi. Meristema hujayrasida ko‘pincha 1 ta yadrocha bo‘lib, uning tarkibida proteindan tashqari RNK, fosfolipidlar, oltingugurt, kaliy, kalsiy bor.

1.        Tepa  meristema (verxushechnaya - Apikal-meristema).    

2.        Yon meristema (Bokovaya meristema - Lateral - meristema) Bunga kambiy va fellogen kiradi.

3.        Oraliq meristema (Vstavochnaya meristema -Interkolyar meristema).

       Bular g‘alladoshlarni poyasidagi bo‘g‘im oralig‘i bo‘ladi.

Tepa meristema. (Apikal)

       Bu meristema hisobiga organlar doimo bo‘yiga o‘sib turadi. Apikal meristemaning tuzilishi turli organlarda har xil. Apikal meristemada 3 xil to‘qimalar:

1)    protoderma - qoplovchi to‘qima;

2)    prokambiy - o‘tkazuvchi to‘qima

3)    meristema - asosiy tuqima, hosil qiluvchi gruppa hujayralar mavjud.

Yon meristema. (Lateral meristema).

       Yon meristema kelib chiqishi jihatidan ikkilam-chi meristema bo‘lib, u ko‘p yillik, ikki pallali o‘simliklar ildizi va poyasining ksilema hamda floema qismining o‘rtasida - ular yuzasiga parallel bo‘lib joylashadi va u kambiy deyiladi. Yon meristema organlarning eniga o‘sishini ta’minlaydi.

Oraliq meristema (Interkolyar meristema)

        Bu meristema poya bo‘g‘im oralig‘ining bazal qismida, ya’ni ostida hamda bargda hosil bo‘ladi. Interkolyar o‘sish keng tarqalgan u qirqbo‘g‘im, shuningdek, qo‘ng‘irboshdoshlar o‘simliklarda, seldergullilar va shu kabi boshqa ikki pallali larning vakillarida bo‘ladi.

 

       Meristema avvalo urug‘ning embrionida vujudga keladi. Urug‘ning unib chiqishida meristema ayrim uchastkalarga bo‘linib ketadi. Bular xar bir poyaning, ildizning uchida, xar bir bargning asosiy qismida va poyalarini bo‘g‘im oraliqlarida joylashgan bo‘ladi. Meristemaning hujayrasi yupqa va silliq parda bilan o‘ralib olgan. Pardasi toza sellyulozadan tuzilgan. Bunda suberin, lignin yo‘q. Hujayrasining ichi protoplazma bilan to‘lgan. Yadrosi hujayraning markazida joylashgan. Vakuola va plastidlar boshlang‘ich davrlardagina bo‘lgan.

       Ikkilamchi meristema - fellogendan ikkilamchi qoplovchi to‘qima paydo bo‘ladi.

 

       Kario - yadro, kinez - o‘zgarish. Hujayraning kario-kinez yo‘lda bo‘linib ko‘payishini 1874 yilda Moskva universitetining prof. Chistyakov topdi. Hujayra kariokinez yo‘lida bo‘lingan, o‘z boshidan 4 ta davrni kechiradi:

    1.   Profaza

    2.   Metofaza

    3.   Anafaza

    4.   Telofaza

       Yadro profazada yadroning xromatin moddadan xro-mosoma vujudga keladi. Xromosomaning borligini 1871 yilda Moskva universitetining prof. Chistyakov topgan. Xromasomaning soni har xil o‘simlik hujayrasida har xil bo‘ladi. Xromosomaning shakli taqasimon bo‘ladi. Xromasomaning bo‘yi 20 mk, eni 3 mk. Xromasomaning soni va sifatini tashqi muhit hamda odamlar ta’sirida o‘zgartirish mumkin. Rus olimlari xromasoma sonini o‘zgartirish bilan bahorgi bug‘doyni kuzgi bug‘doyga aylantirganlar.

                   (bahorgi) 28 ta xromosoma

                   (kuzgi) 42 ta xromosoma

       Metafaza yadroning pardasi va yadrocha erib ketadi.

       Xromosomalar hujayraning markaziga to‘planadi. Bu fazada xromosomalar uzunasiga har qaysisi o‘rtasidan 2 ga bo‘linadi. Demak, xromosomalarning soni 2 marta oshdi.

        Anafaza xromosomalarning yarmi hujayraning bir tomoniga, ikkinchi yarmi 2 tomoniga joylashadi. Xromosomalar bir - birlari bilan axromatin iplari yordamida tortilib turadi. Demak, bu faza xromosomalar hujayralarning 2 ta qutbiga joylashadi.

       Telefazada hujayraning har ikkala tomonidan 1 tadan 2 ta yadro hosil bo‘ladi. Shundan so‘ng hujayra o‘rtasidan 2 ga bo‘linadi. Natijada, «bitta ona hujayradan 2 ta qiz hujayrasi hosil  bo‘ladi».

       Ona hujayraning xromosomalarining soni qiz hujayralarining xromosomalar soni bilan teng bo‘ladi.

  

       Hujayraning reduksion yo‘lda bo‘linishi 2 tipdan iborat:

    1.   Geterotipik

    2.   Gomeotipik

       Reduksion bo‘linishda ham yadro 4 davrni boshidan kechiradi: Reduksion bo‘linishning geterotipik tipida metafazada xromasomalar 2 ga bo‘linmaydi. Shuning uchun ham geterotipikbo‘linishning oxirgi davri telofazada hosil bo‘lgan qiz hujayralarda xromasoma-larning soni ona hujayrasinikidan 2 marta kam bo‘ladi. Hosil bo‘lgan hujayra diploid reduksion bo‘linishninggomeotipik tipda hosil bo‘lgan qiz hujayralar yadrosi yana bo‘lina boshlaydi. Bu bo‘linish kariokinezga o‘xshash bo‘ladi, ya’ni metafazada xromasomalar o‘rtasidan 2 ga bo‘linishadi. Bu tipda 1 ta ona hujayradan 4 ta qiz hujayra hosil bo‘ladi. Bu hujayralarning tetrada deyiladi. Qiz hujayralar-ning xromasomalari soni ona hujaylarning xromoso-masi sonidan 2 marta kam bo‘ladi.