B. B. Berkinov, Ye. A. Yarmolik, Q. Q. Quvnoqov

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
145 
11 bob.  
DEMOGRAFIK JARAYONLARNI PROGNOZ QILISH 
 
 
11.1. Demografik prognoz qilishning mohiyati. 
11.2. Demografik prognozlar tasnifi. 
11.3. Aholi o’sishini prognoz qilish usullari. 
11.4. Aholi turmush darajasi va bandligini indikativ rejalashtirish. 
11.4.1. 
Rejalashtirishda 
insoniyat 
rivojlanishining 
indikatorlari. 
11.4.2. Aholi bandligining indikatorlari. 
 
11.1. Demografik prognoz qilishning mohiyati 
 
Demografik  prognoz  qilish  –  bu  aholi  harakatining  asosiy 
parametrlari  va  demografik  vaziyat:  aholi  soni,  yosh-jins  va  oilaviy 
tarkibi,  tug’ilishi,  o’limi,  migrastiyasini  ilmiy  asoslangan  oldindan  ko’ra 
bilish  demakdir.  Demografik  prognoz  qilish  zarurati  umuman  ijtimoiy-
iqtisodiy  jarayonlarni  prognoz  qilish  va  rejalashtirish  vazifalari  bilan 
bog’liq.  Oldindan  demografik  prognoz  qilmasdan  turib  tovarlar  va 
xizmatlarni  ishlab  chiqarish  va  iste’mol  qilish,  uy-joy  qurilishi,  ijtimoiy 
infratuzilma,  sog’liqni  saqlash  va  ta’lim,  pensiya  tizimini  rivojlantirish, 
geosiyosiy  muammolarni  hal  etish  va  hokazolarning  istiqbolini  tasavvur 
qilib  bo’lmaydi.  Aynan  shuning  uchun  aholi  soni  va  tarkibi,  oilalar  soni 
va  tarkibi,  alohida  demografik  jarayonlar  dinamikasini  prognoz  qilish 
faoliyati xalqaro, davlat va nohukumat tashkilotlari, muassasalari va ilmiy 
muassasalar umumiy faoliyatining muhim qismini tashkil qiladi.  
Texnik nuqtai nazardan olib qaralganda, demografik prognoz  qilish 
odatda  aholini  istiqbolli  hisoblab  chiqish,  ya’ni  o’tmishda  demografik 
xususiyatlarning  (aholi  soni,  demografik  tuzilmalar,  tug’ilish,  o’lim) 
o’zgarishi  to’g’risidagi  ma’lumotlar  asosida,  shuningdek  ularning 
kelgusidagi dinamikasiga nisbatan  qabul  qilinadigan taxminlarni  hisobga 
olgan  holda  aholi  soni  va  yosh-jinsiy  tarkibini  hisoblab  chiqish 
ko’rinishida  ishtirok  etadi.  Bunday  turdagi  hisob-kitoblar  odatda 
aholining  eng  ehtimoliy  o’zgarishlari  chegaralarini  belgilagan  holda  bir 
necha variantlarda amalga oshiriladi. 
Demografik  prognoz  qilishning  ko’p  variantliligi  davr  talabi 
hisoblanadi.  Odatda  prognoz  uchta  variantda  amalga  oshirilib,  ularni 
,    va    variantlar  deb  atash  qabul  qilingan,  bunda 

---

 
146 
  variant  voqealarning  eng  ehtimoliy  kechishiga  mos  keladi,  
  va    variantlar  esa 
demografik 
ko’rsatkichlar 
dinamikasining tashqi chegaralarini belgilaydi. 
Aholining  reproduktiv,  o’zini  asrash  va  migrastiya  harakatlari 
o’zgarishining tendenstiyalari haqida to’g’ri, ilmiy asoslangan taxminlar, 
prognoz  aniqligining  muhim  sharti  hisoblanadi,  ular  haqidagi 
ma’lumotlarni  maxsus  tashkil  etilgan  ijtimoiy-demografik  tadqiqotlar 
yordamida olish  mumkin. Ushbu tendenstiyalar  haqidagi farazlarni olg’a 
surish g’oyat qiziqarli ilmiy vazifaga aylanib bormoqda. 
Demografik  prognozlar  istalgan  ijtimoiy  prognoz  qilish  va 
rejalashtirishning  asosida  yotadi.  Aslida,  biz  kelajak  uchun  nimani 
rejalashtirmaylik,  muayyan  tovarlar  yoki  xizmatlar  ishlab  chiqarishni, 
jamiyatning ijtimoiy tarkibini, shu jumladan uning oilalar o’lchamlari va 
tarkibi bo’yicha tuzilishini rivojlantirishmi, har qanday ijtimoiy jarayonlar 
–  barcha  holatlarda,  albatta,  biz  birinchi  galda  ushbu  ijtimoiy  jarayonlar 
bo’lajak  ishtirokchilarining  jinsi  va  yoshi  bo’yicha  soni  va  tarkibini 
bilishimiz  zarur,  chunki,  insonlarning  ushbu  
  ular 
faoliyatining  xususiyati  va  intensivligiga  va  o’z  navbatida,  ijtimoiy 
jaryonlarning xususiyati va intensivligiga kuchli ta’sir ko’rsatadi. 
Demografik  prognoz  qilish  maqsadlari  iqtisodiy  rejalashtirish 
ehtiyojlari  (mehnat  resurslarining  soni  va  tarkibi  dinamikasini  oldindan 
ko’ra bilish zarurati); tovarlar yoki xizmatlarning u yoki bu turlari uchun, 
shu  jumladan  marketing  vazifalarini  hal  etish  uchun  iste’mol  talabining 
bo’lajak  dinamikasini  baholash  zarurati;  uy-joy  qurilishini  rejalashtirish 
ehtiyojlari; ijtimoiy soha (ta’lim, sog’liqni saqlash, pensiya tizimi va b.)ni 
rejalashtirish  ehtiyojlari;  geosiyosiy  vazifalar  va  ko’plab  boshqa 
masalalar bilan bog’liq. Demografik prognoz qilish maqsadlari aholining 
prognozlarini tasniflash uchun muhim asoslardan biri hisoblanadi. 
Demografik  prognozlarning  ishonchliligi,  ya’ni  aholining  prognoz 
xususiyatlari  va  demografik  prognozlarning  haqiqatda  qanday  bo’lishiga 
mos  kelishi  ushbu  prognozlarning  muhim  xususiyati  hisoblanadi. 
Demografik 
prognozning 
ishonchliligi 
boshlang’ich 
demografik 
axborotning  aniqligi,  qabul  qilinayotgan  farazlarning  asosliligi  va 
prognoz davrining uzoqligi bilan belgilanadi.