B akayev Z. T jamoada samarali ishlash o’quv qo’llanma samarqand-2020

4.2 Tashkilotlardagi turli jamoalarning turlari va xusuiyatlari

Zamonaviy boshqaruvda tashkilotlardagi jamoalarni turli tumanligi toboro ortib bormoqda. Bugungi kunga kelib zamonaviy menejment amaliyotda ushbu turdagi jamoalar ajralib turadi.

1. Menejer boshchiligidagi guruh -rahbar etakchi vazifasini bajaradi va jamoaning umumiy maqsadlarini, ularga erishish usullarini aniqlash va jamoaning samarali ishlashi uchun shart-sharoitlarni ta’minlash uchun javobgardir. Jamoa a’zolari faqat ularga ishonib topshirilgan ishlarning bajarilishi uchun javobgardirlar. Jamoa etakchiga to‘liq ishonadi, chunki undan boshqa hech kim yanada oqilona va puxta o‘ylangan yechimlarni taklif qilmaydi. Uning buyruqlari shubha va tanqidga duchor bo‘lmaydi. Bunday jamoa etakchi-etakchining obro‘si inkor etib bo‘lmaydigan va jamoa a’zolari tomonidan deyarli ongsiz darajada qabul qilingan ekan, samarali hisoblanadi. Tashkilot rahbariyati faoliyat jarayonlarini kuzatib borish va boshqarish, guruh a’zolarini tanlash va tashkilot bilan o‘zaro munosabatlar uchun javobgardir.
Menejer tomonidan boshqariladigan jamoalar o‘z a’zolari va ular bajaradigan ishlarni maksimal darajada nazorat qilishlari bilan ajralib turadi. Bundan tashqari, bunday jamoalar avtokratik boshqaruv uslubiga xos bo‘lgan kamchiliklar, xususan, mas’uliyatni tarqatish va bir kishiga bo‘ysunish bilan ajralib turadi. Menejer tomonidan boshqariladigan jamoalar asosiy maqsad aniqlanganda oddiy vazifalarni hal qilish uchun idealdir. Menejer tomonidan boshqariladigan jamoalarga misollar: avtomobillarni yig‘ish bo‘yicha guruhlar, jarrohlar, sport va harbiy guruhlar. Boshqaruvning ushbu shakli intellektual sohaga xosdir: turli ilmiy idoralarning ilmiy maktablari, iqtidorli rejissyorlarning teatr-studiyalari va boshqalar.

2. 
   O‘z-o‘zini boshqarish (o‘z-o‘zini tartibga solish) jamoasi - menejer yoki etakchi jamoaning unga erishish uchun zarur bo‘lgan usullarni tanlash erkinligiga ega bo‘lishiga qaramay, jamoa faoliyatining asosiy maqsadini belgilaydi. Jamoa a’zolari ish jadvali, vazifalarni tayinlash, kasbiy mahoratga o‘rgatish, ish faoliyatini baholash, yangi a’zolarni tanlash va ish sifatini nazorat qilish bo‘yicha qarorlar qabul qiladilar. Ular umumiy natijalar uchun jamoaviy javobgar. O‘zini-o‘zi boshqarish jamoalari - bu xo‘jayinlar boshchiligidagi an’anaviy ishchi guruhlarning o‘rnini bosuvchi, doimiy va rasmiy elementlar. Ularning asosiy farqi shundaki, jamoaning har bir a’zosi odatda menejerlar yoki quyi darajadagi menejerlar tomonidan bajariladigan majburiyatlarni oladi. Bunday jamoa zarur ko‘nikma va resurslarni etkazib berishni o‘zlashtirish uchun etarli miqdordagi bo‘lishi kerak, ammo ayni paytda samarali ishlashi uchun maqbul darajada kichik (5-15 kishilik sig‘im maqbul deb hisoblanadi). Jamoa a’zolari ish sur’atlarini mustaqil ravishda aniqlaydilar, vazifalarni taqsimlaydilar va uning mavjud bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan barcha yoki deyarli barcha turdagi ishlarni bajarishlari mumkin.
   

Ushbu turdagi jamoalar faoliyatining afzalliklari mehnat unumdorligini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash, ishlab chiqarish jarayonining moslashuvchanligini oshirish, texnologik o‘zgarishlar paytida moslashuvchanlikga ega bo‘lish, ishdan bo‘shatish va kadrlar almashinuvini kamaytirish, mehnat hayotining sifatini yaxshilashdir. Shu bilan birga, bunday imtiyozlarga, agar yetakchi yetarlicha professional tayyorgarlik va psixologik bilimga ega bo‘lsa, amalda erishish mumkin. Bundan tashqari, bunday jamoalar xavfli qarorlarni qabul qilishga moyil. O‘z-o‘zini boshqarish jamoalariga misol sifatida yirik kompaniyaning direktorlar kengashi; yuridik maslahat xizmati; xarajatlarni kamaytirish, texnologiyani takomillashtirish, ijtimoiy masalalarni hal qilish yoki bo‘limlar o‘rtasidagi munosabatlarni normallashtirish uchun maxsus tashkil etilgan professional jamoalar.
3. Loyiha jamoasi - Bir-biriga bog‘liq bo‘lgan ishchilar guruhi ma’lum bir loyihani yoki maxsus topshiriqni bajarish uchun vaqtincha ishlash uchun birlashdilar. Uning tarkibi odatda yetakchi mutaxassislarni, shu jumladan menejment darajasidagi mutaxassislarni o‘z ichiga oladi. Loyiha menejeri deb nomlangan loyiha vakolati berilgan: loyihani rejalashtirish, jadvalni ishlab chiqish va ish jarayonida unga rioya qilish, ajratilgan mablag‘larni sarflashning maqsadga muvofiqligi, jamoa a’zolarini moddiy rag‘batlantirish. Shuning uchun rahbarning loyihani boshqarish kontseptsiyasini shakllantirish, vazifalarni guruh a’zolari o‘rtasida taqsimlash, ustuvorliklarni aniq belgilash va nizolarni hal qilishga konstruktiv yondoshish qobiliyati jamoaning samaradorligiga erishish uchun juda muhimdir. Loyihani tugatgandan so‘ng, guruh parchalanadi va uning a’zolari yangi loyiha guruhiga o‘tadilar yoki doimiy lavozimlariga qaytadilar (shartnomalar tuzilgan taqdirda, ular ishdan ketadi). Ushbu tuzilma etarlicha moslashuvchanlikka ega, ammo bir nechta maqsadli dasturlar yoki loyihalar bilan, resurslarning bo‘linishiga olib keladi va umuman tashkilotning ishlab chiqarish va ilmiy-texnik salohiyatini saqlash va rivojlantirishni qiyinlashtiradi. Shu bilan birga, guruh rahbari nafaqat loyihaning hayot siklining barcha bosqichlarini boshqarish imkoniyatiga ega bo‘lishi, balki ushbu loyihaning tashkilot loyihalarining umumiy portfelidagi o‘rnini doimiy ravishda hisobga olishni ham talab qiladi.
4. Matritsalar jamoasi - jamoaning ishi shunday tashkiliy tuzilish doirasida olib boriladi, u erda loyiha bo‘limlari doimiy ravishda ishlaydi, ularning har biri hayot siklidan qat’iy nazar bir vaqtning o‘zida bir nechta loyihalar amalga oshiriladi. Bunday jamoalar malakali xodimlardan samarali foydalanish bilan tezkor texnologik o‘zgarishlarni amalga oshirishga imkon beradi. Shu bilan birga, guruh a’zolari o‘zlarining funktsional bo‘linmalarini tark etmaydilar, ammo jamoada ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri loyiha rahbariga hisobot berishadi. Bu amalga oshirilayotgan loyihalar doirasida tashkilotning turli xil tadbirlarini birlashtirish, shakllantirilgan loyiha jamoalari bo‘yicha menejerlar va menejerlar hodimlari o‘rtasida oqilona munosabatlarni o‘rnatish, ularning turli funktsional bo‘linmalar bilan faol o‘zaro ishlashlari uchun shart-sharoitlar yaratish va ishlab chiqarishni texnik jihatdan yaxshilashni tezlashtirish imkonini beradi. Ushbu turdagi jamoaning afzalliklari yuqori darajadagi birlikni saqlash, muvofiqlashtirish va asosiy qarorlarni nazorat qilish orqali hokimiyatni katta va o‘rta darajadan boshqalarga o‘tkazish orqali boshqaruvning barcha darajalari rahbarlariga yagona yuk; har bir rahbarning loyiha uchun ham, uning alohida elementlari uchun ham shaxsiy javobgarligi; ko‘proq moslashuvchanlik va atrof-muhit o‘zgarishlariga tezroq javob berish. Shu bilan birga, o‘zgarishlarni kiritishda, matritsali jamoaning samarali va uzluksiz ishlashini ta’minlash qiyin, chunki vakolatlarni organik taqsimlash, resurslarni taqsimlash muammolari mavjud va ustuvorliklarni belgilash ko‘pincha guruh a’zolari tomonidan noto‘g‘ri tushunish va funktsional menejerlar va individual loyihalar rahbarlari o‘rtasidagi nizolar bilan birga keladi.
5. Maqsadli yoki o‘z-o‘zidan ishlab chiqilgan jamoa - jamoa o‘z faoliyatining vazifalarini va ularga erishish usullarini mustaqil ravishda belgilaydi. Tashkilot rahbariyati jamoaga innovatsiyalar uchun eng qulay shart-sharoitlarni yaratadi, maqsadlarga intilishni kuchaytiradi, o‘zgarishlarni tashkiliy tayyorgarlik va amalga oshirish uchun maksimal imkoniyatni ta’minlaydi. Menejmentning ushbu shakli haqiqiy professionallardan iborat kichik jamoalar uchun eng mosdir. Jamoaning har bir a’zosi avtonom ish maydonini “yopadi” va uning fikri umuman jamoa uchun juda muhimdir. Barcha mas’uliyatli qarorlar jamoaviy ravishda muhokama qilinadi va qabul qilinadi va ularning bajarilishi guruh rahbari yoki uning asosiy a’zolaridan biri tomonidan amalga oshiriladi.
Maqsadli guruhlar murakkab, noaniq shakllantirilgan muammolar yoki vazifalarni yuqori darajadagi noaniqlik bilan hal qilish, shuningdek mahsulot va xizmatlarning innovatsion turlarini ishlab chiqish uchun juda mos bo‘lishi mumkin. Mehnatni tashkil etishning ushbu shakli ijodiy, boshqaruv guruhlari, ustun jamoalari masalan reklama bo‘yicha mutaxassislar, yuqori ixtisoslashgan ishlab chiqaris, avariya guruhlari va boshqalar uchun ustundir. O‘zining intellektual va mehnat salohiyati tufayli jamoa katta professional yutuqlarga va texnologik yutuqlarga qodir. Biroq, jamoaviy ishning ushbu turi katta miqdordagi resurslar va vaqtni talab qiladi, uning faoliyatining o‘ziga xos xususiyati nizoli vaziyatlarning paydo bo‘lishi ehtimoli bilan bog‘liq va mavjud normativ bazaning nomutanosibligi tufayli samaraga erishish qiyin yoki hatto imkonsizdir.
6. Boshqaruv jamoasi - jamoaviy boshqarish, ya’ni boshqaruv jamoalarini tashkil etish va ularning faoliyati orqali amalga oshiriladigan boshqaruv, jamoaviy boshqaruv shakllaridan biri sifatida vakolatlar berish jarayoniga asoslanadi. Deyarli barcha tashkilotlar turli darajadagi menejerlarga shaxsan o‘zi hal qila oladigan ishlarga qaraganda kengroq vazifalar uchun javobgarlikni yuklashadi. Ular bu javobgarlikni o‘z zimmalariga olishlari uchun javobgarlikni qayta taqsimlash asosida turli xil jamoaviy boshqaruv shakllari yaratiladi. Muvaffaqiyatli menejment jamoalarida ishlab chiqish va qaror qabul qilish to‘g‘ridan-to‘g‘ri guruh tomonidan amalga oshiriladi va ma’murning roli bu uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish, qarorlar doirasini belgilash va qiyin vaziyatlarda kerakli maslahatlarni berishdan iborat.
Boshqaruv guruhi tashkiliy faoliyatning turli sohalariga tegishli bo‘lgan va ma’lum muammolarni hal qilish uchun birgalikda ishlaydigan mutaxassislar guruhidan iborat. Bunday jamoa uchun uning a’zolari bir-birini to‘ldiradigan ko‘nikmalarga ega bo‘lishi juda muhim, ularga talablar uchta toifaga bo‘linadi:

• 
  texnik yoki funktsional, ekspertiza;
  
• 
  muammoni hal qilish va qaror qabul qilish qobiliyati;
  
• 
  shaxslararo ko‘nikmalar (xavfni qabul qilish, foydali tanqid, faol tinglash va boshqalar).
  

Ushbu turdagi jamoa tashkilotda asosiy o‘rinni egallaydi. Boshliq, u tashkilotning muvaffaqiyatlari yoki muvaffaqiyatsizligi uchun aktsiyadorlar oldida, davlat oldida, ham xodimlar oldida to‘liq javobgar bo‘ladi. Bunday jamoani ishdan bo‘shatish, tashkilotdagi o‘zgarishlarning boshqa senariysiga olib keladi.
7. Jamoani o‘zgartirish (islohot guruhi, amalga oshirish guruhi yoki  rivojlanish zaxirasi ) – tashkilotni rivojlanishning yangi bosqichiga olib chiqish uchun faol manba sifatida ko‘rib chiqiladi va rejalashtirilgan yoki rejalashtirilmagan muhim o‘zgarishlarni amalga oshirish jarayonida shakllanadi. Ba’zi hollarda jamoani o‘zgartirish Yuqori rahbariyat ushbu o‘zgarishlarni tashkil qilish va moliyalashtirish uchun javobgardir. Ba’zan ushbu maqsadlar uchun tashkilotdagi o‘zgarishlar jarayonlari bilan bog‘liq bo‘lgan va ularning natijalari bo‘yicha aloqa kanallari bo‘lgan maxsus loyiha yoki parallel jamoalar yaratiladi.