B. A. Nazarbayeva

3.7. Dinamik tavsiflar

 

 

Statsionar  sharoitlarda  datchik  o‘zining  uzatish  funksiyasi,  o‘lchanadigan 

qiymatlar  diapazoni,  kalibrlash  koeffitsiyentlari  va  hokazolar  bilan  to‘liq 

tasvirlanadi.  Biroq  amaliyotda  datchikning  chiqish  signali  kiruvchi  tashqi 

signalning  o‘zgarishiga  har  doim  ham  aniq  ergashavermaydi.  Buning  sababi 

datchikning o‘zida ham, uning tashqi ta’sirlar manbai bilan ulanishida ham bo‘lishi 

mumkin,  bunda  ulanish  signallarga  cheksiz  katta  tezlik  bilan  tarqalish  imkonini 

bermasligi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, har qanday datchik vaqtga bog‘liq 

bo‘lgan  parametrlarga  ega  bo‘ladi,  bu  parametrlar 

dinamik  tavsiflar 

deb  ataladi. 

Agar datchikning tezkor harakatlanishi chegaralangan bo‘lsa, u tashqi ta’sirlarning 

real  qiymatlardan  farq  qiladigan  qiymatlarini  qayd  qilishi  mumkin.  Bu  datchik 

dinamik  xatolik 

bilan  ishlayotganligini  bildiradi.  Statik  va  dinamik  xatoliklar 

o‘rtasidagi  farq  shundan  iborat  bo‘ladiki,  keyingisi  har  doim  vaqtga  bog‘liq 

bo‘ladi.  Agar  datchik  ma’lum  bir  dinamik  tavsiflarga  ega  bo‘lgan  o‘lchash 

majmuasining  tarkibiga  kirsa,  qo‘shimcha  dinamik  xatoliklarning  qo‘shilishi  eng 

yaxshi  holatda  tashqi  ta’sirning  real  qiymatining  aks  etishining  kechikishiga,  eng 

yomon holatda esa – tebranishlar paydo bo‘lishiga olib keladi. 

Qizish  vaqti  – 

bu  datchikka  elektr  kuchlanishi  yoki  qo‘zg‘atish  signali 

berilgan  moment  bilan  datchik  o‘lchashlarning  talab  qilinadigan  aniqligini  berish 

bilan  ishlay  boshlaydigan  moment  o‘rtasidagi  vaqtdir.  Ko‘pgina  datchiklarda 

qizish  vaqti  unchalik  sezilarli  bo‘lmaydi.  Biroq  ba’zi  bir  detektorlar,  ayniqsa 

nazorat  qilinadigan  haroratga  ega  bo‘lgan  qurilmalarda  (termostatlarda) 

ishlaydigan  detektorlar  qizish  uchun  sekundlarni,  ba’zan  hatto  minutlarni  talab 

qiladi. 

Avtomatik  boshqarish  nazariyasida  qurilmaning  kirishlari  va  chiqishlari 

o‘rtasidagi  o‘zaro  bog‘lanishni  doimiy  koeffitsiyentlarga  ega  bo‘lgan  chiziqli 

differensial  tenglamalar  ko‘rinishida  tasvirlash  qabul  qilingan.  Ko‘rinib  turibdiki, 

bunday  tenglamalarni  echish  bilan  qurilmaning  dinamik  tavsiflarini  aniqlash 

---

125 

 

mumkin. Datchiklarning konstruksiyalariga bog‘liq ravishda, ularni tasvirlaydigan 

tenglamalar turli tartibga ega bo‘lishi mumkin.  

Chiziqli  uzatish  funksiyasiga  ega  bo‘lgan 

nolinchi  tartibli  datchiklarni

 

t

 

vaqtdan quyidagi bog‘lanishlar bilan tasvirlash mumkin: 

                                            S(t) = a + bs(t)                                                     

(3.18) 

a

  koeffitsiyent  siljish, 

b

  koeffitsiyent  esa  –  statik  sezgirlik  deb  ataladi. 

Tenglamaning  turidan  ko‘rinib  turibdiki,  u  ularning  tarkibiga kondensatorlar  yoki 

massalar kabi energiya to‘plovchi elementlar kirmaydigan datchiklarni tasvirlaydi. 

Nolinchi  tartibli  datchiklar  lahzada  harakatga  keladigan  qurilmalarga  kiradi. 

Boshqacha  qilib  aytganda,  bunday  datchiklarda  dinamik  tavsiflarni  aniqlashga 

zarurat bo‘lmaydi. 

Birinchi  tartibli  differensial  tenglamalar 

ularning  tarkibiga  bitta  energiya 

to‘playdigan  element  kiradigan  datchiklarning  o‘zini  qanday  tutishini  tasvirlaydi. 

Bunday tenglamalar quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: