B. A. Nazarbayeva

 

5.

 

Kuzatib  borish  uchun  qulay  vositalar  borligi  (kuzatib  borish  deb  DT  ni 

doim ishchan holda saqlab turishga va yangi modifikatsiyalarni kiritish jarayoniga 

aytiladi);

 

6.

 

Puxtalik va to‘g‘rilik.

 

DT dagi maxsus xususiyatlar deb, yaratilayotgan vositaga bo‘lgan talablardan 

tuziladigan  hujjatlarga  aytiladi.  Maxsus  xususiyatlar  ekspluatatsion  va  funksional 

bo‘lishi  mumkin.  Ekspluatatsion  maxsus  xususiyatlar  DT  ning  tezkorligi,  sarf 

qilingan  xotira,  puxtalik,  kerakli  texnik  vositalar  haqidagi  ma’lumotlar  kiradi. 

Funksional  maxsus  xususiyatlar  matematik  va  texnik  xarakterga  ega  bo‘lishi 

mumkin. Matematik va texnik xarakterga ega bo‘lishi mumkin. Matematik maxsus 

xususiyatlar hisoblash jarayonlarini aniqlaydi. ALT lar uchun texnik xarakterdagi, 

ya’ni  loyihalanilayotgan  obyektni  ishlash  qobiliyatini,  uning  tezkorligini  va 

murakkabligini aniqlovchi maxsus xususiyatlar ham muhim hisoblanadi. 

Yaratilgan 

dastur, 

matematik 

xarakterdagi 

maxsus 

xususiyatlarni 

qanoatlantiruvchi algoritmlarni xatosiz bajara olsa, bu dastur to‘g‘ri deyiladi. Agar 

dastur texnik xarakterdagi maxsus xususiyatlarni qanoatlantirsa bu puxta deyiladi.  

---

407 

 

ALT  ni  dastur  ta’minoti,  ish  jarayonida  doimo  yoki  vaqti-vaqti  bilan 

ishlatiladigan  dasturlar    yig‘masidan  iborat.  DT  ikki  qismdan  iborat:  tizimli  va 

amaliy 

Tizimli dasturlash – bu, EHM ishlash jarayonini ta’minlash uchun, EHM turli 

tuzilmalari  ishlashini  tartibga  soluvchi,  EHM  bilan  foydalanuvchi  orasidagi 

muloqatni  tashkil  etuvchidir.  U  foydalanuvchiga  yangi  dasturlarni  ishlab  chiqish 

uchun yordamni ta’minlash va boshqa funksiyalarni bajarish uchun zarur. Bu EHM 

apparat  vositalarini  davom  etuvchisidir.  Ichki  tizimli  matematik  ta’minotni 

funksional ta’minlovchini, ishlatilishi bo‘yicha va ishlatiladigan uslublar bo‘yicha  

ikki tizimga bo‘lish mumkin: operatsion va dasturlash tizimi. 

Operatsion  tizim  –  nosoz  qismlar  diagnostikasi,  foydalanuvchi  topshirig‘i 

bo‘yicha masalalar echimini rejalashtirish, xotirada saqlash, protsessorlar, kanallar, 

pereferiy    qurilmalar  kabi  tizim  zahiralarini  taqsimlash  kabi  boshqaruv  dasturlari 

yig‘masidir. Operatsion tizim  quyidagi masalalarni echish uchun mo‘ljallangan. 

Operatsion tizim quyidagilarga mo‘ljallangan: 

1)

 

bir masaladan ikkinchi masalaga avtomatik holda   o‘tkazish imkoniyatini 

oshirish,  zahiralar  tizimidagi  bir  necha  masalalar  bo‘yicha  zaxiralarni  samarali 

taqsimlash, kirgizish, chiqarish operatsiyalarini bajarish; 

2)

 

tizimni  echimga  ta’sirini  kamaytirish  (natijasini  olish  va  ishlov  berish 

vaqtlari), bu esa inson bilan EHM orasidagi to‘g‘ridan- to‘g‘ri avtomatik aloqalarni 

o‘rnatish va olingan natijalarga ishlov berishni boshqarishni cheklash bilan amalga 

oshiriladi. 

3)

 

dastur tuzuvchiga EHM ni ishlatishdagi yordam , bu esa ko‘p ishlatiladigan 

dasturlarga  oson  kirish  uchun  til  vositalari  bilan  muloqat  qilish  tizimi  orqali 

erishiladi. 

4)

 

moslashuvchanlik  -  ishlatish  doirasini  kengaytirish  yo‘nalishida  tizimni 

tartibli  o‘sishi  va  moslashuvchanligini  ta’minlaydi,  bu  esa  operatsion  tizimni 

modulli tuzish va dasturlashni turli vositalar mavjudligi orqali ta’minlanadi.                   

Hozir  foydalanuvchi  dasturi  operatsion  tizimga  murojaatni  o‘z  ichiga  oladi. 

Buning uchun esa operativ (tezkor) xotirada saqlashni xajmi zarur. 

---

408 

 

Dasturlash  tizimi  –  bu  dasturlarni  yo‘lga  qo‘yish  va  loyihalashni 

avtomatlashtirishni  taminlovchi  vositalarning  yig‘masi.  Bu dasturlash  tillari,  biror 

bir  algoritmik  tilda  yozish  translyatorlari,  maxsus  dastur  texnik  dasturlarni 

avtomatik  o‘tkazish,sintaktik  xatolarni  aniqlash  va  bosish  uchun  yordamchi 

dasturlar,  standart  dasturlar  kutubxonasidir.  Ko‘p  xollarda  kutubxonaga  - 

redaktorlangan  dasturlar,    ko‘p  ishlatiladigan  son  uslublari  va  algoritm  dasturlari, 

matritsadagi  murojaat,  tizimli  chiziqli-differensial  tenglamalar  echimi,  nochiziq 

integral,  differensial  tenglamalarni  sonli  echimi,  funksiyaning  ekstremalini 

aniqlash va boshqalar kiradi.  

Tizimli  dastur  tuzish  orqali  hisob  texnikasi  vositalarini  samarali  ishlatish 

bo‘yicha sharoit yaratishadi, lekin foydalanuvchi qo‘ygan masalalarini aynan echib 

beradi.  Bular  yordamchi  dasturlar,  ya’ni  aniq  masalalarni  echishga  qaratilgan 

dasturlardir. 

Berilganlarni  qayta  ishlash  asosini  alohida  dasturlar  emas,  balki  amaliy 

dasturlashni ishlatish va aniqlash uchun zarur hujjatlar bilan birgalikdagi dasturlar 

majmuasidir. 

Qayta ishlovchi  dasturlar dasturli-amaliy dasturlashni EHMda ishlatish uchun 

tayyorlashga  xizmat  qiladi  va  berilgan  dasturlarni  uzatish,  ular  tekshirish  va 

kiritishni  o‘z  ichiga  oladi.  Berilgan  dasturlar  algoritmik  tillarning  birida  yozib 

olinadi va loyiha dasturidan mashina tiliga o‘tkaziladi. 

Operatsion  tizim  dasturlaridan  farqli  foydalanuvchi  dasturlari  amaliy  yoki 

muammoli  dasturlar  deb  ataladi.  Demak,  operatsion  tizimga  nisbatan  ALT  ning 

maxsus dasturlash ta’minotining hamma dasturlari amaliy hisoblanadi. 

Operatsion tizim ikki gurux dasturlarini o‘z ichiga oladi: 

1)  qayta  ishlovchi  dasturlarni  tayyorlovchi  tizimni  yoki  tashqi  dasturlash 

ta’minotini o‘z ichiga oladi; 

2) boshqaruvchi dasturlarni bajarish guruxini yoki ichki dasturlash ta’minotini 

o‘z ichiga oladi. 

 

 

---

409 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

    

 

Maxsus DT 

 

DT ning strukturaviy sxemasi: 

                                       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Haqiqiy modul 

Kutubxona moduli 

 

Ishchi dastur

 

 

 

 

.  

 

7.8-rasm. DT ning struktura sxemasi 

 

Mavjud  operatsion  tizim  universal  (har  tomonlama),  ya’ni  turli  masalalarni 

yechishga  qaratilgan  hisoblanadi.  Ko‘p  ishlatiladigan  masalalar  -  bu  iqtisodiy 

axborotga ishlov beruvchi masalalardir. Lekin bunday universallik tizimlarni aniq 

belgilangan masalalarni echishdagi optimallik nuqtai- nazardan uzoqlashtiradi. Bu 

ma’noda mavjud operatsion tizim ALT da ishlatish uchun optimal hisoblanmaydi. 

ALT  T  ning  umumiy  dasturiy  ta’minlashni  yaratish  uchun  ikki  xil  amaliy  

imkoniyati bor: 

1.  Universal  OT  (operatsion  tizim)  o‘rniga  muammoni  echishga  qaratilgan 

OTni tuzish; 

2. Ierarxik satxdagi  qurilgan universal OTni dasturli ta’minlashni, eng yuqori 

satxda va keyingi satxlarda bo‘ysingan «kiritilgan» OTlarda ishlatish. 

Умумий ДТ

 

Operatsion tizim 

Boshqaruvchi tizimlar 

 

Ishlov beruvchi dasturlar 

 

Dasturli-amaliy dasturlash 

. 

Kompilyator dasturlar 

 

Kutubxona moduli 

 

---

410 

 

Birinchiga yondashishda quyidagicha yondashish mumkin: 

a) OT ishlashi uchun ketadigan xotira sarf-xarajatlarini va FIK ni oshirish; 

b) OT taqdim etgan va masalalarni boshqarishdagi til vositalarida ko‘rsatilgan 

xizmatlar turi va hajmini optimallashtirish;        

 d)  loyihachilarga  zarur  bo‘lgan  avtomatik  ish  joylariga  mulьti  yondashishni 

amalga oshirish.  

Lekin  bunday  yirik  va  universal  bo‘lgan  operatsion  tizimni  narxi  juda  kata. 

Shuning uchun bunday paytda ikkinchi yondashuv qo‘llaniladi, bu xolda universal 

OT da taqdim etilayotgan hamma xizmatlar va imkoniyatlar saqlanib qolinadi, bu 

esa ALT da  uchrab turadigan nostandart holatlarda qulaydir. ALT uchun taalluqli 

bo‘lgan umumiy dasturlash ta’minoti talablari ALT monitor tizimini – «kiritilgan» 

OT yaratishda qoniqtiriladi.