B. A. Nazarbayeva

Kimyoviy  datchiklarning  muammolari. 

Kimyoviy  datchiklarning  asosiy 

muammosi shundan iboratki, 

tadqiy qilinadigan kimyoviy reaksiyalar datchikning 

o‘zini o‘zgartiradi, 

taassufki,  bu  jarayon  qaytmaydigan  jarayon  bo‘ladi.  Masalan, 

suyuq  elektrolitlar  asosidagi  elektrokimyoviy  elementlar  (elektr  tokini  elektronlar 

hisobiga emas, balki ionlar yordamida o‘tkazadigan materiallar) har bir o‘lchashda 

unchalik  katta  bo‘lmagan  miqdorda  elektrolitni  yo‘qotadi,  shu  sababli  yoki  uning 

ustiga  doimo  qo‘shimcha  ravishda  elektrolit  quyib  turish,  yoki  maydon 

tranzistorlari  asosidagi  kimyoviy  detektorlar  kabi  boshqa  tipdagi  datchiklardan 

foydalanish kerak bo‘ladi.  

Boshqa bir muammo shu bo‘lib hisoblanadiki, kimyoviy datchiklar kimyoviy 

reagentlarning  turli-tuman  kombinatsiyalarining  cheklanmagan  sonining  ta’siriga 

tortilishi  mumkin,  tabiiyki  ularning  hammasini  modellashtirishning  iloji  yo‘q. 

Bunda  yoki  plenkali  detektorlarning  g‘ovaklariga  tiqiladigan,  yoki  sezuvchan 

yuzani  o‘zgartiradigan  (masalan,ssirkoniyli  datchiklarda  kremniy  ketkazib 

bo‘lmaydigan  plenka  hosil  qiladi)  turli  ifloslanishlar  hisobiga  datchiklarning 

kalibrlash  jarayonida  aniqlangan  ishchi  parametrlarining  jiddiy  o‘zgarishlari sodir 

bo‘lishi mumkin. 

---

315 

 

Uglevodorodlarni  detektirlash  uchun  foydalaniladigan  katalitik  datchiklarda 

platina  elektrodlar  va  qizdiruvchi  elementlar  harorat  1000

  dan  oshganda 

bug‘lana  boshlaydi,  bu  ularning  xizmat  qilish  muddatini  kuchli  darajada  cheklab 

qo‘yadi  va  uzoq  muddatli  barqarorlikni  pasaytiradi.  Muhitda  ba’zi  bir  yoqilg‘i 

materiallarning  gazlari  mavjud  bo‘lganda  bug‘lanish  tezligi  ortadi.  Platinaning 

yo‘qolishi  simlarning  qarshiligining  o‘zgarishiga  olib  keladi,  bu  datchiklarning 

ko‘rsatishlarining  o‘zgarishiga,  shuningdek  qizdiruvchi  platina  g‘altaklarning 

qurum bilan qoplanishiga olib keladi.  

Kimyoviy  ifloslanish  ko‘pgina  datchiklarning  muammosi  bo‘lib  hisblanadi, 

masalan,  katalitik  tipdagi  detektorlarda  kremniy  va  tetraetilqo‘rg‘oshin  sezgir 

elementlarning  yuzasiga  o‘tirish  bilan  uglevodorodlarning  oksidlanish  jarayonini 

sekinlashtiradi, 

bu 

ko‘rsatishlarning 

pasayishiga 

olib 

keladi. 

Ba’zan 

ifloslantiruvchi  reagentlarning  kimyoviy  datchiklarga  tushishining  oldini  olish 

uchun  datchiklarga  tadqiq  qilinadigan  tarkibiy  qismlarga  hech  qanday  ta’sir 

ko‘rsatmasdan keraksiz moddalarni ushlab qoladigan maxsus filьtrlar o‘rnatiladi.  

Yuzadagi  akustik  to‘lqinlar  (YuAT)  asosidagi  kimyoviy  datchiklar  sezgir 

adsorbsiyalaydigan  plenkalarning  tadqiq  qilinadigan  reagentlar  tomonidan 

mexanik  ifloslanishiga  tortiladi,  bu  ularning  massasining  qaytmaydigan 

o‘zgarishiga,  va  shundan  kelib  chiqish  bilan,  kalibrlangan  parametrlardan 

chetlashishga olib keladi. Optik tolali detektorlarning sezgir qoplamalari bilan ham 

xuddi  shuning  o‘zi  sodir  bo‘ladi,  ular  doimiy  ravishda  ketkazib  bo‘lmaydigan, 

ularning qaytarish qobiliyatini pasaytiradigan moddalar bilan ifloslanadi, bu tadqiq 

qilinadigan reagentlarning soxta detektirlanishiga olib keladi. 

Faqatgina  kimyoviy  datchiklarga  xos  bo‘lgan  yana  bir  muammo  bor,  u 

shundan  iboratki,  aksariyat  kimyoviy  reaksiyalar  faqatgina  reagentlarning 

muvozanatlangan 

konsentratsiya 

darajalariga 

ega 

bo‘lgan 

stexiometrik 

aralashmalardan foydalanilgan sharoitlarda kechadi. Masalan, reaktiv uglevodorod 

detektorlarida  o‘lchashlarni  o‘tkazish  uchun  uglevodorodlarning  konsentratsiyasi 

aralashmadagi 

kislorodning 

konsentratsiyasiga 

mos 

kelishi 

zarur. 

Uglevodorodlarning  konsentratsiyasi  katta  bo‘lganda  (yoki  kislorodning 

---

316 

 

konsentratsiyasi  etarli  bo‘lmaganda)  uglevodorodlarning  faqat  bir  qismigina 

reaksiyaga kirishadi, bu o‘lchashlar natijalarining pasayishiga olib keladi.