B. A. Nazarbayeva

                                  b

1 

 + 

b

0

S(t) = s(t)                                             

(3.19) 

Birinchi  tartibli  datchikka  tipik  misol  –  harorat  datchigidir,  unda  issiqlik 

sig‘imi  energiya  to‘playdigan  element  rolini o‘taydi.  Birinchi tartibli datchiklarni 

tasvirlashning bir nechta usullari mavjud. Biroq datchiklarni ishlab chiqaruvchilar 

buning  uchun  ko‘pincha  datchik  tashqi  ta’sirning  o‘zgarishiga  qanchalik  tez 

reaksiya  ko‘rsata  olishini  ko‘rsatadigan  chastota  tavsiflaridan  foydalanadilar. 

Chastota oshganda chiqish signalining nisbiy kamayishini aks ettirish uchun 3.9A- 

rasmda ko‘rsatilgan amplituda-chastota tavsifi qo‘llaniladi. Datchiklarning dinamik 

tavsiflarini  tasvirlash  uchun  ko‘pincha  chiqish  signalining  3  Db  ga  pasayishiga 

mos keladigan chegara chastotasidan foydalaniladi, u qaysi chastotada kuchlanish 

yoki  tokning  30%  ga  kamayishi  sodir  bo‘lishini  ko‘rsatadi.  Yuqorigi  qirqim 

chastotasi  deb  ataladigan  bu  fu  chegara  chastotasi  datchikning  ishlashining  eng 

chekka chastotasi deb hisoblanadi. 

---

126 

 

 

3.9-rasm. Chastota tavsiflari: A – birinchi tartibli datchikning chastota tavsifi,                   

B – yuqorigi va pastki qirqim chastotalari bo‘yicha chegaralashlarga ega bo‘lgan 

datchikning chastota tavsifi, bunda 

τ

u

 va 

τ

L

 – mos keluvchi vaqt doimiylari 

 

Chastota  tavsiflari  datchikning 

tezkor  harakatlanishi 

bilan  to‘g‘ridan-to‘g‘ri 

bog‘lanadi,  u  tashqi  ta’sirning  vaqt  birligidagi    birliklari  bilan  ifodalanadi. 

Datchikni  tasvirlash  uchun  qaysi  tavsiflar  –  amplituda-chastota  tavsiflari  yoki 

tezkor  harakatlanish  tavsifidan  foydalanish  uning  tipiga,  qo‘llanilish  sohasi  va 

ishlab chiquvchining tavsiflardan qaysi birini afzal ko‘rishiga bog‘liq bo‘ladi.  

Datchikning  tezkor  harakatlanishini  tasvirlashning  boshqa  bir  usuli 

datchikning  kirishiga  bosqichli  tashqi  ta’sir  berilganda  datchikning  tashqi  signali 

statsionar  yoki  maksimal  qiymatdan  90%  darajaga  erishishi  uchun  talab 

qilinadigan  vaqtni  aniqlashdan  iborat  bo‘ladi.  Birinchi  tartibli  datchiklar  uchun 

vaqt  doimiysi 

deb  ataladigan  parametrdan  foydalanish  juda  qulay  bo‘ladi.  τ  vaqt 

doimiysi  datchikning  inersionlik  o‘lchami  bo‘lib  hisoblanadi.  Elektr  kattaliklari 

atamalarida u sig‘imning qarshilikka ko‘paytmasiga teng bo‘ladi: 

τ = CR.

 Issiqlik 

atamalarida 

S 

va 

R 

deganda  issiqlik  sig‘imi  va  issiqlik  qarshiligi  tushuniladi. 

Qoidaga  ko‘ra,  vaqt  doimiysi  juda  oson  o‘lchanadi.  Birinchi  tartibli  tizimning 

vaqtga bog‘lanishi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: 

                                  S = S

m

(1 – e

-t/τ

)                                                        

(3.20) 

---

127 

 

Bunda 

S

m 

–  chiqish  signalining  o‘rnatilgan  qiymati, 

t

  –  vaqt, 

e

  –  natural 

logarifmning asosi. 

t

 ni τ ga almashtirish bilan quyidagini olamiz: 

                            

 = 1 – 1/e  = 0,6321                                                   (3.21) 

Boshqacha  qilib  aytganda,  aytish  mumkinki,  vaqt  doimiysiga  teng  bo‘lgan 

vaqt o‘tishi bilan datchik o‘rnatilgan qiymatdan taxminan 63% ni tashkil qiladigan 

darajaga erishadi. Huddi shunday tartibda ikkita vaqt doimiysiga teng bo‘lgan vaqt 

o‘tishi bilan chiqish signalining darajasi 86,5 % ni, uchta vaqt doimiysidan keyin 

esa – 95% ni tashkil qilishini ko‘rsatish mumkin.