Б. А. Абдукаримов, А. Б. Бектемиров, М.Қ. Пардаев, Ш. С. Салимов, Э. Ш. Шавқиев, Ф. Б. Абдукаримов корхона иқтисодиёти

100 В + Рn
Р = ————————,
100 - Рn
Бунда: В - корхонада жорий даврда ишлаб чиқарилаётган
маҳсулот ҳажмининг ўсиши, %;
Рn - корхона ходимларининг фоизлардаги
ўзгариши, %.
Иш вақти фондидан самарали фойдаланиш ҳисобига меҳнат унумдорлигининг ошиши куйидаги формула билан ҳисобланади:


Ф_с1 - Ф_ñ0
Р = —————— х 100
Ф_с0

Бунда Ф_с1, Ф_с0 - мос равишда базис ва режалаштираётган даврдаги бир ишчининг самарали йиллик иш вақти фонди, киши - соат.

Шуни таъкидлаш керакки, қўшимча эришилган меҳнат унумдорлиги кўрсаткичи ишлаб чиқариш омиллари ва мавжуд меҳнат бозорига боглиқ.
Корхона қанча ишчи ёллаши керак, деган саволга жавоб топиш учун меҳнатга бўлган талаб нархини, яъни иш ҳақи даражасини аниқлаши керак.
Ишлаб чиқариш омиллари, шу жумладан меҳнат ресурсларига бўлган талаб - меҳнат унумдорлигига боглиқ.
Қўшимча эришилган (чегарали) меҳнат унумдорлиги деганда бошқа тенг шароитларда ҳар бир қўшимча жалб қилинган меҳнат бирлиги ҳисобига маҳсулот чиқариш ҳажмининг ошиши тушунилади.
Демак, оптималлаштириш заруратидан келиб чиқиб корхонанаи бошқариш барча ресурсларни алмаштиришни ёки меҳнат сарфини қисқартиришни талаб қилади. Уларни бунга ҳеч ким мажбур қилмайди, балки рақобат соладиган хавф уларни шунга интилтиради.
Рақобат шароитида ортиқча ишчи кучи, ишсизлик муаммоси юзага келади. Бундай ҳолатда ишчи кучидан рационал фойдаланиш корхона учун қандай аҳамиятли бўлса, давлат бошқарув органлари учун ҳам шундай аҳамият касб этади.
Мисол. Базис даврида корхонада товар-маҳсулотининг таннархи 400,0 млн. сўм.и ташкил этди. Ҳисобот даврида меҳнат унумдорлигини 7%га ва ўртача иш ҳақини 5%га ошириш кўзда тутилган. Доимий харажатлар миқдори ўзгармас шароитда ишлаб чиқариш ҳажми 9%га ошади. Маҳсулот таннархида иш ҳақи - 23%ни, доимий харажатлар - 20% ни ташкил этади.
Таннархнинг неча фоизга пасайганлигини ва келтирилган омиллар таъсирида қилинган тежам ҳажмини аниқлаш керак.
Ечим:
1. Меҳнат унумдорлигининг ошиши ва иш ҳақининг ошиши ҳисобига маҳсулот таннархининг пасайиши:
У_{иш ҳақ. реж.} 1,05
С_режт=(1- —————)  Д_реж=(1- ———)  23%=0,46%
У_реж 1,07

2. Доимий харажатлар ўзгармаган ҳолда ишлаб чиқариш ҳажмининг ошиши натижасида маҳсулот таннархининг пасайиши:

У_и/ч.р. 1
С_о.т=(1- ———)  Д_реж=(1- ———)  20%=1,6%
У_и/ч.х. 1,09

3. Иккала омил таъсири натижасида маҳсулот таннархининг пасайиши: