Азярбайъан республикасынын тящсил назирлийи

CİNAYİ DAVRANIŞIN PSİXOLOGİYASININ TƏDQİQİ ÜSULLARI
Hüseynova Arzu,
BDU-nun Psixologiya kafedrasının
II kurs magistrantı
Açar sözlər: hüquqazidd davranış, cinayi davranış, cinayət, cinayətin növləri, cinayətin motivi, cinayətkar şəxsiyyəti
Ключевые слова: противоправное поведение, преступное поведение, преступление, виды преступлений, мотив преступления, личность преступника
Key words: unlawful behavior, criminal behavior, crime, crimes, motive of the crime, the offender's identity
Davranış mürəkkəb struktur və məzmuna malik olduğu üçün bir çox cəhətdən (ictimai, məntiqi, mənəvi, hüquqi psixoloji, etik, estetik və s. baxımdan)öyrənilir.Həmin məsələnin hüquqi baxımdan öyrənilməsi və nəzərdən keçirilməsi özünün spesifik xüsusiyyətlərinə malikdir. Burada, ilk növbədə, davranışın hüquq pozuntusu ilə nə dərəcədə əlaqədar olması faktı ön plana çəkilir. Hüquq pozuntusu isə müxtəlif formada özünü biruzə verir.Lakin hüquqi cəhətdən xüsusi məna kəsb edən bir cəhət də odur ki, hüquq pozuntusu cinayi davranış formasında təzahür edir, yoxsa həmin həddə çatmır və yalnız hüquq pozuntusu səviyyəsində qalır. Hüquqi cəhətdən, məlum olduğu kimi, cinayət əməli ilə digər hüquq pozuntuları üç meyara: 1) obyektə; 2) ictimai təhükəliliyə; 3) qeyri-hüquqiliyə görə fərqlənirlər.
“Cinayət qanununda nəzərdə tutulmuş hər hansı əməlin əlamətləri formal cəhətdən mövcud olsa da, lakin az əhəmiyyətli olduğuna görə ictimai təlükəli sayılmayan, yəni şəxsiyyətə,cəmiyyətə yaxud dövlətə zərər yetirməyən vəya zərər yetirmək təhlükəsi yaratmayan əməl, Hərəkət vəya hərəkətsizlik (yəni davranış) cinayət hesab edilir”. Burada əməl və davranışın hüquqi cəhətdən qiymətləndirilməsi öz əksini tapır. Nəzərə almaq lazımdır ki, insanın davranış və əməli mürəkkəb hadisə olduğundan ona müxtəlif istiqamətlərdə yanaşmaq olar. Cinayət hüququnu isə bunlardan ikisi – psixo-fiziki və ictimai cəhətlər maraqlandırır. Həm də burada birincı cəhətə, əməlin insanın davranış aktı olmasına – onun ictimai sifətlərini, yəni başlıca ictimai əlamətlərini qiymətləndirmək üçün əhəmiyyət verilir.
İlk olaraq eyni qəbilli əməl və davranı, öz daxili psixoloji mahiyyətinə görə fərqlənir. Təsadufi deyildir ki, hüquq ədəbiyyatında əməl və davranışın fərqli təzahür xüsusiyyətlərinə malik olması nəzərdən qaçırılmır. Buna görə də xüsusi olaraq qeyd edilir ki, əməl və davranışının xarici aləmdə təzahür edən cəhətidir. İnsanın niyyəti, düşüncəsi nə qədər təhlükəli olur-olsun, əgər bu, onun əməlində ifadə olunmamışdırsa ( yəni özünün xarici ifadəsini tapmamışdırsa), buna görə də o, cinayət məsuliyyəti daşıya bilməz. (F.Y.Səməndərov)
Cinayət huququ mütəxəssisi F.Y.Səməndərov haqlı olaraq göstərir ki, “əməl həmişə insanın şüurlu davranışından doğan aktdır. Əməlin zahiri (fiziki) tərəfi və onun daxili (psixi) tərəfi ayrılmaz vəhdət təkil edir. Düşünülmüş əməl onu məqsədəuyğunluğunu müəyyən edir. Buna görə də şüurla əhatə olunmayan,yaxud da əhatə olunsa da, şüurla idarə olunmayan insanın hər cür əməli cinayət hesab edilə bilməz”.
Həmin cəhəti daha ətraflı şərh etməyə çalışan müəllif qeyd edir ki, “ Beləliklə, insanın davranışı onun iradəsindən törəmirsə, o, iradəsi əleyhinə olaraq, belə əmələ vadar edilirsə - məsuliyyət yaranmır. Huquqi cəhətdən davranışın təzahürlərində bir cəhət də qeyd edilir ki, müəyyən hallarda fiziki məcburiyyət yolu ilə də insan iradəsi ziddinə olaraq kriminal əmələ vadar edilə bilər. Burada fiziki məcburiyyət vasitəsilə yanaşı, psixi məcburiyyət vasitəsilə insanın əməl və davranışının istiqamətini dəyişmək də xüsusi olaraq qeyd edilir. Psixi məcburiyyət, hüquqi ədəbiyyatlarda qeyd edildiyi kimi, başqasını öldürməklə, bədəninə xəsarət yetirməklə, barəsində rüsvayedici məlumatları yaymaqla hədələməklə ifadə olunur. Adətən, psixi məcburiyyət altında kriminal əmələ yol verən şəxsin məsuliyyəti aradan qalxmır. Lakin qanun cinayətin psixoloji məcburiyyətin təsiri altında törədilməsini məsuliyyəti yüngülləşdirən hal sayır.
Cinayi davranışın hazırlanmas ıvə törədilməsi prosesində şəxsin emosional halətləri onu motiv və məqsədinin formalaşmasına ciddi təsir etmişsə, yaxud onların formalaşmasında həlledici rol oynamışsa, belə hallarda emosiyaya hüquqi qiymət verilir. Cinayi davranışın tipik cəhətlərinin müəyyənləşdirilməsi, sosial-psixoloji vəziyyətlə bağlıdır və etnik-psixoloji amillərin təsir istiqamətindən asılıdır. Cünki həmin amillərin kompleksinin təsiri ilə müxtəlif qəbilli cinayi davranışlar özünü biruzə verir.
Cinayi davranışın müxtəlif təzahürləri bu və ya digər sosial- psixoloji, sosial- iqtisadi şəraitdə dinamik səciyyə daşıyır, yəni ictimai və iqtisadi, eləcə də sosial- siyasi şəraitin dəyişilməsi ilə cinayi davranışın tipləri də dəyişilir, yeni məzmun və forma kəsb edir. Elə buna görə də müasir dövrdə, hətta bizim respublikada elə cinayi davranış tiplərinə rast gəlinir ki, onlar, necə deyərlər, klassik cinayət tipləri içərisində özünə yer etməmiş və yalnız dövrün bəlası kimi özünü biruzə verir. Müasir dövrdə ölkəmizdə cinayi davranışın çoxalması və yeni cinayi davranış tiplərinin təzahür etməsi yalnız ictimai- iqtisadi vəziyyətlə, ölkədə bir milyondan artıq qaçqın və köçkünlərin olması ilə məhdudlaşmır. Həm də cinayətkarlığa qarşı mübarizə aparmalı olan orqanların fəaliyyətinin səmərəliliyinin lazımi səviyyədə olmaması və hətta onların bəzilərinin öz şəsi mənafeləri naminə cinayətkarlığa rəvac verməsi ilə əlaqədardır.
Cinayət qanununda nəzərdə tutulmuş hər hansı əməlin əlamətləri formal cəhətdən mövcud olsa da, az əhəmiyyətli olduğuna görə ictimai təhlükəli sayılmayan, yəni şəxsiyyətə, cəmiyyətə və yaxud dövlətə zərər yetirməyən və ya zərər yetirmək təhlükəsi yaratmayan əməl cinayət hesab edilmir. Hüquq fəaliyyətində iki cəhət diqqəti xüsusi olaraq cəlb edir.
Əvvəla, formal cəhətdən cinayi davranışı xatırladan, əslində, mahiyyət etibarilə cinayət əməli olmayan əməl bir çox hallarda xüsusi məqsəd və niyyətlə cinayi davranış kimi qiymətləndirilir. Digər tərəfdən hüquq fəaliyyəti işçiləri özlərinin professional səviyyələrinin yetərincə olmaması,bəzən də vəzifə məsuliyyətinin aşağı olması üzündən ixtisas fəaliyyətinin belə incəliklərinə kifayət qədər varmırlar. Nəticədə nəinki zahirən cinayi davranışa bənzər əməllərə yol vermiş şəxslər özləri hüquqi cəhətdən cəzalandırılır, ən başlıcası onların ailəsi və yaxın adamları iztizaba düçar olurlar. Buna görə də cinayət davranışının dəqiq tipologoyasını müəyyənləşdirmək və onu şərtləndirən cinayət əməllərinin hüquqi və psixoloji əlamətlərini dəqiq surətdə aşkar etmək yalnız elmi-nəzəri əhəmiyyət əkəsb etmir, həm də çox ciddi sosial və praktik məna kəsb edir.
Cinayi davranışın təzahür xüsusiyyətlərini,yəni onun tipik cəhətlərini müəyyənləşdirmək üçün iki mühüm cəhəti ön plana çəkirlər: cinayi davranışın ictimai təhlükəlilik dərəcəsi və əməllərin xarakteri. Bu baxımdan cinayətlər ictimai təhlükə törətməyən, az ağır, ağır və xüsusi ağır cinayətlərə bölünür. Başqa bir meyara görə də cinayət əməllərini fərqləndirilir. Buraya qəsdən və ehtiyatsızlıqdan törədilən cinayətlər aid edilir. Bu cəhətlərlə yanaşı, CM-də cinayətin təkrar törədilməsi, cinayətlərin residivi və onun növləri də qey edilir. Hər bir cinayət əməlinin hər kəsdə təzahüründə fərdin şəxsi xüsusiyyətləri, əxlaqi-mənəvi keyfiyyətləri və həmçinin sosial mühitin təsiri də mühüm rol oynayır.
Cinayət üçün başlıca əlamət kimi “cəza təhdidi altında qadağan olunmuş ictimai təhlükəli əməlin ( hərəkət və hərəkətsizliyin) təqsirli olaraq törədilməsi cinayət sayılır”. Cinayət üçün əsas cəhət ictimai təhlükəli əməlin ( hərəkət və hərəkətsizliyin) olmasıdır. Bu başlıca əlamət olmadıqda davranış başqa sözlə, əxlaqazidd davranış xüsusi davranış forması hesab edilir. Cinayət tərkibi əlamətləri dörd qrupa ayrılır:
1 ) cinayətin obyektini xarakterizə edən əlamətlər;
2) cinayətin obyektiv cəhətini xarakterizə edən əlamətlər;
3) cinayətin subyektini xarakterizə edən əlamətlər;
4) cinayətin subyektiv cəhətini xarakterizə edən əlamətlər.
Cinayi davranışın məqsədi və motivlər sistemi bəzi şəxslərdə kifayət qədər aydın dərk edilməmiş olur. Bu cəhət, xüsusən də cinayət əməlinin nəticələrini aydın təsəvvür edə, dəqiq görə bilməməkdə özünü biruzə verir. Burada bir sıra ziddiyyətli cəhətlər özünü göstərir.
Belə ki müəyyən hüquqazidd davranı yaxud cinayət əməlinə əl atmaq həvəsi, arzusu, istəyi ilə onun icrası üçün zəruri olan qabiliyyət və bacarığın, imkanların olub-olmaması arasındakı ziddiyyət cinayı davranışın nəticəsinə ciddi təsir edir. Bu da bəzi cinayət törəsdənin ifşası və cəzalandırılması ilə nəticələnir. Deməli, belə ziddiyyətin çox asanlıqla həll ediləcəyini gözləmək çətindir. Çünki yalnız ziddiyyətin dərinliyi məsələni həll etmir, həm də fərdin onu cinayətkar fəaliyyətə təhrik edən motivlər mübarizəsinə münasibətindən, iradi səyindən, bacarıq və qabiliyyətindən, düşünülmüş qərarın yerinə yetirilməsinə xüsusi səy etməsindən, kənar təsirlərə qarşı durmaq dəyanətindən və s. asılıdır.
Bununla bərabər, nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, ümüumən, insanın davranış və fəaliyyətinin, o cümlədən cinayi davranışının motivləşməsi qütblü, yəni ziddiyyətli səciyyə daşıyır. Digər davranış və fəaliyyət formaları kimi, cinayi davranış da həm müsbət, həm də mənfi motivlərlə əlaqədar ola bilər. Motivləşmədəki belə qütblük yəni ziddiyyətin təzahürü yalnız əməl və davranışın, ümüumən, fəaliyyətin xarakterinə görə deyil, həm də insanın fərdi-psixoloji və eləcə də yaş xüsusiyyətinə görə nəzərə çarpır. Cinayi davranışın motivləşməsind qarşıya qoyulan məqsədin məzmun və istiqaməti mühüm rol oynayır. Cinayi davranışın və ya əməllərin müxtəlif məqsədləri ola bilər. Cinayətin məqsədləri:

1. 
   cəmiyyətə zidd xarakterli məqsədlər
   
2. 
   tamah xarakterli məqsədlər
   
3. 
   şəxsi xarakterli məqsədlər
   
4. 
   idarə və müəssisənin mənafeyi ilə bağlı məqsədlər
   
5. 
   başqa alçaq (mənfi) xarakterli məqsədlər
   

Hüquqazidd davranışa yol verməmэk və hüquq normalarına uyğun davranmaq üçün hər bir fərdin hüquqi şüurunun formalaşmasına xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Bunun üçün hüquq normalarına bütün cəmiyyətdə, xüsusən yuxarıdan aşağıya və eləcə də aşağıdan yuxarıya doğru bütün idarəetmə sistemlərində ciddi surətdə əməl edilməlidir. Belə olduqda cəmiyyət üzvlərinin əksəriyyətində hüquqi şüur və hüquqi davranış lazımınca inkişaf etmiş olar, cəmiyyət üzvlərində qəsdən və ya bilərəkdən, xüsusi niyyət və məqsədlə hüquqazidd davranışa yol verilmədən, yəni bütün cəmiyyət üzvlərində, xüsusən də yetişməkdə olan gənc nəsildə mövcud əxlaq və hüquq normalarına uyğun davranış və əməl inkişaf edər, formalaşar.
ƏDƏBİYYAT

1. 
   Hüquq psixologiyası // http://www.psixotest.az/
   
2. 
   Əliyev B. Struggle against Corruption is an important faktor in the development of government. MATERIALS International Conferanse on exchange of experience regarding the fight against corruption. Baku. 2008s.36-40
   
3. 
   Əliyev B. Yeniyetmələrin hüquqazidd davranışının profilaktikası. Magistratura pilləsi üçün proqram. Bakı, 2008
   
4. 
   Kriminal psixologiyanın predmeti və vəzifələri // http://psixologiya.net
   
5. 
    Səməndərov F.Y. Hüquqi şüur və cinayət hüquq yaradıcılığı. Monoqrafiya. Bakı, 1996.
   
6. 
   Səməndərov F.Y. Cinayətin subyektiv cəhəti. Monoqrafiya. Bakı, 1989.
   

Резюме
В статье рассматриваются проблемы противоправного поведения подростков, определяются нормы поведения и то, как надо вести себя в соответствии с нормами. Здесь каждому человеку необходимо обратить особое внимание на развитие правового сознания. По этой причине необходимо верховенство права в обществе, особенно сверху вниз и снизу вверх, а также строгое соблюдение правил всех систем управления.
Summary
The article deals with the problem of illegal behavior of adolescents, defined norms of behavior and how to behave in accordance with the regulations. Here, each person needs to pay special attention to the development of legal consciousness. For this reason, the rule of law in society, especially from the top down and the bottom up, as well as strict adherence to the rules of all control systems.