Азярбайъан кооперасийа университетинин дярсликляри

§3. Firma haqqında nəzəriyyələr 
 
İqtisadi ədəbiyyatda firmanın (müəssisənin) fəaliyyəti 
haqqında 
müxtəlif 
nəzəriyyələrə, 
nəzəri 
baxışlara 
(konsepsiyalara) rast gəlmək mümkündür. Bu nəzəri baxışlar 
bir-birinin alternativi hesab olunur, müxtəlif ölkələrdə və 
müxtəlif dövrlərdə bu və ya digəri hökmran rol oynayır. 
Firma haqqında klassik, ənənəvi nəzəriyyə-
mənfəətin 
maksimumlaĢdırılması
nəzəriyyəsidir. Bu nəzəriyyə iki 
ehtimala əsaslanır: 
1. Mülkiyyətçilər firmanın fəaliyyətini idarə edir və 
firmanın işlərinə gündəlik nəzarəti həyata keçirir. 
2. Sahibkarın yeganə arzusu mənfəəti maksimumlaş- 
dırmaqdır. 
Sahibkarın bütün fəaliyyəti onun əldə etdiyi mənfəətin 
miqdarından aslı olduğu üçün o, daha çox mənfəət əldə etməyi 
arzulayır. O, mənfəət əldə etməsə və ya az mənfəət əldə edərsə 
rəqabət mübarizəsində onu sıxışdırıb aradan çıxararlar. 
Firma haqqında digər nəzəriyyə 
menecer nəzəriy- 
yəsidir. 
Bu nəzəriyyə də iki ehtimala əsaslanır: 
1. Müasir mərhələdə operativ idarəetmə, əsasən, 
mülkiyyətçilər tərəfindən deyil, xüsusi ixtisaslı menecerlər 
tərəfindən həyata keçirilir; 
2. Menecerin əsas məqsədi, satışın həcmini və bundan 
alınan gəliri maksimumlaşdırmaqdır. Çünkü menecerə verilən 
haqqının və digər ödəmələrin miqdarı satışdan alınan gəlirin 
miqdarından aslı olur. 
Firmanın fəaliyyəti haqqında nəzəriyyələrdən biri də 
firmanın miqyasının
maksimumlaĢdırılması nəzəriyyəsidir. 
Bu nəzəriyyənin tərəfdarlarına görə istər sahibkarların, istərsə 
də menecerlərin məqsədi firmanın miqyasını maksimum- 
laşdırmaqdır. Çünkü, bunun nəticəsində həm menecerlərin 

---

220 
şəxsi statusu və qazancı artır, həm də mülkiyyətçilərin gəlirləri, 
aktivləri artır. 
Firmanın miqyasının maksimumlaşdırılması prosesi 
əsasən iki yolla baş verir. Birinci yol daxili və xarici mənbələr 
hesabına kapitalın və istehsalın təmərküzləşməsi vasitəsilə 
firma həcminin genişləndirilməsidir. Bu məqsədə çatmaq üçün 
firmanın mənfəətinin bölünməz hissəsindən, amortizasiya 
fondundan, qiymətli kağızların emissiyasından, bank və digər 
təşkilatlardan alınan borc vəsaitindən istifadə olunur. 
Firma həcminin genişləndirilməsinin ikinci yolu qovuşma 
və udma nəticəsində kapitalın və istehsalın mərkəzləşməsi 
yoludur. Qovuşma dedikdə, müxtəlif firma başçılarının 
birləşmə haqqında bağladıqları müqavilə nəzərdə tutulur. 
Qovuşan firmaların səhmlərinin vahid nümunə əsasında 
yenidən buraxılması qovuşma mexanizmini təşkil edir.Udulma 
isə bir firma tərəfindən başqasının kapitalının öz nəzarətinə 
keçirilməsi vasitəsilə baş verir. Bu proses də ya könüllü, ya da 
məcburi həyata keçirilir. Bir firma könüllü olaraq özünün 
nəzarət səhm paketini digərinə satdıqda (adətən bazar 
qiymətindən yuxarı) hüquqi şəxs kimi sıradan çıxır və udulmuş
olur. Digər halda isə müflisləşmiş firmanın əmlakı 
məhkəmənin qərarı ilə satıldıqda, firma onu alır və satılan 
firma udulmuş olur. 
Firma haqqında nəzəriyyələrdən biri də