Азярбайъан кооперасийа университетинин дярсликляри

Orta mənfəət 
dedikdə, müxtəlif sahələrdə tətbiq 
olunmuş eyni kəmiyyətli kapitallar üçün bərabər mənfəətin 
əldə olunması nəzərdə tutulur. Məsələn, müxtəlif sahələrdə 
(sənaye, kənd təsərrüfatı, ticarət və s.) tətbiq olunmuş 100 
vahid kapital 10 vahid mənfəət əldə edir. Üstəlik, mənfəət 
isə bundan əlavə əldə edilən mənfəətdir. Bu mənfəət 
müxtəlif amillərlə bağlı olur. Azad rəqabət şəraitində bu 
müvəqqəti olur, inhisarçılıqda isə daimidir. 
Müasir iqtisadi ədəbiyyatlarda isə mənfəətin iki növü 
nəzərdə keçirilir. Bunlardan biri mühasibat mənfəətidir. 
Mühasibat mənfəəti 
dedikdə məhsulun satışından əldə 
edilən puldan, xarici xərcləri çıxdıqdan sonra, yerdə qalan 
hissəsi nəzərdə tutulur. Mühasibat mənfəəti normal mənfəət 
də adlanır. 
Normal mənfəət 
kapitala həmin tətbiq sahəsində 
qalmağa imkan verən minimal mənfəətdir. Bu mənfəəti 
kapital qiyməti, investisiyalar qiyməti, biznesin iştirakı 
qiyməti hesab etmək olar. Əgər, normal mənfəət başqa yerdə 
mümkün olan gəlirdən aşağı olarsa, sahibkar kapitalı daha 
mənfəətli səhəyə keçirər. Normal mənfəət marksizmin orta 

---

208 
mənfəət kateqoriyası ilə müqayisə oluna bilər. Belə ki, hər 
ikisi istər normal mənfəət, istərsə də orta mənfəət, sahibkarı 
həmin sahədə fəaliyyət göstərməyə imkan verir. 
Ġqtisadi (xalis) 
mənfəət dedikdə isə, satışdan əldə 
edilən puldan bütün istehsal xərclərini (daxili və xarici) 
çıxdıqdan sonra, yerdə qalan hissə nəzərdə tutulur. İqtisadi 
mənfəət istehsal xərclərinə aid olan normal mənfəətdən 
əlavə alınmış xalis gəlirdir. Xalis mənfəət sahibkara imkan 
verir ki, fəaliyyətini davam etdirsin və lazım olduqda 
genişləndirsin. 
Sahibkarın iqtidadi fəaliyyətində mənfəət mühüm rol 
oynayır. K.Marksın yazdığı kimi, mənfəət kapitalist isteh- 
salının hərəkətverici qüvvəsidir, ancaq mənfəətlə istehsal 
edilə bilən şey və ancaq mənfəətlə istehsal edildiyi dərəcədə 
istehsal edilir. Kapitalın həyat fəaliyyətində mənfəətin 
rolunu, XIX əsrin ortalarında yaşayıb yaratmış ingilis 
publisisti T.C.Danninq obrazlı şəkildə aşağıdakı kimi ifadə 
etmişdir: ―Kapital hay-küydən və döyüşdən uzaq qaçır, o, öz 
təbiəti etibarlə qorxaqdır. Bu bir həqiqətdir, lakin bütün 
həqiqət təkcə bunlardan ibarət deyildir. Təbiət boşluqdan 
qorxduğu kimi, kapital da mənfəətin olmamasından və ya 
çox az olmasından qorxur. Kifayət qədər mənfəət olduqda 
isə kapital cəsarətlənir. Mənfəət 10% olduqda, kapital hər 
şəkildə işlədilməsinə razı olur; mənfəət 20% olduqda, kapital 
c
у
şə gəlir; 50-% olduqda isə hətta başını da verməyə 
hazırdır. Mənfəət 100% olduqda, kapital bütün bəşər 
qanunlarını tapdalayır; mənfəət 300% olduqda, o, hətta 
asılacağını göz önündə tutmalı da olsa, hec bir cinayətdən 
geri durmaz‖ (K.Mark, Kapital I cild, səh. 758). 
Əgər 
belə 
olmasaydı 
müharibələr, 
terrorizm, 
narkobiznes və s. kimi insanlığa xas olmayan proseslər baş 

---

209 
verməzdi. Bütün bu proseslər kimlərəsə yüksək mənfəət 
təmin etdiyi üçün hələ də davam edir. 
Ümumiyyətlə desək, mənfəət hər bir sahibkarın ümdə 
arzusudur. Çünki, mənfəət əldə etməsə istehsal genişləndirə, 
təkmilləşdirə, yenilikləri tətbiq edə bilməz. Bunlarsız isə 
rəqabət mübarizəsinə davam gətirmək olmaz. 
Istehsalçıların əldə etdikləri mənfəətin artırılmasının 
yolları, istehsal xərclərinin aşağı salınması, idarəetmənin 
təkmilləşdirilməsi və sairədir.