Азярбайъан кооперасийа университетинин дярсликляри

 
§ 5. 
İ
шсизлийин нювляри вя онун сосиал-игтисади нятиъяляри 
Макроигтисади гейри
-
сабитликля баьлы олан игтисади
щади
- 
сялярдян бири ишсизликдир. 
İş
sizlik m
ə
щ
fumunu ilk d
ə
f
ə
1911-ci
ild
ə
Britaniya ensklapediyas
ı
nda, sonra is
ə
1945-ci ild
ə
AB
Ş
-n
ı
n
ə
m
ə
k nazirliyinin hesabatlar
ı
nda i
ş
l
ə
dilmi
ş
dir. 
Haz
ı
rda 
i
ş
sizlik 
m
ц
xt
ə
lif 
h
ə
cml
ər
d
ə
, 
formalarda, 
m
ü
dd
ə
tl
ə
rd
ə
olmaqla 
d
ü
nyan
ı
n 
b
ü
t
ü
n 
ö
lk
ə
l
ə
rind
ə
m
ö
vcuddur. 
Ишсизлик дедикдя,
ямяк габилиййятли шяхслярин бир 
щиссясинин мцяййян сябябляр цзцндян юз габилиййятлярини 
реаллашдыра билмямяси нязярдя тутулур. 
İş
sizlik, m
əşğ
ul- 
lu
ğ
un 
ə
ksin
ə
olaraq tsiklin b
ö
hran v
ə
s
ü
stl
ü
k fazalar
ı
nda 
art
ı
r, canlanma v
ə
y
ü
ks
ə
li
ş
fazalar
ı
nda is
ə
azal
ı
r. Ишсиз о шяхс 
щесаб олунур ки, щямин дюврдя и
c
тимаи файдалы ямякля 
мяшьул олмур, ямяк базарында фяал сурятдя иш ахтарыр.
Beyn
ə
lxalq 
ə
m
ə
k t
əş
kilat
ı
n
ı
n (B
Ə
T) satandartlar
ı
na 
ə
sas
ə
n, i
ş
sizl
ə
r
ə
ya
şı
16 v
ə
daha art
ı
q olub n
ə
z
ə
rd
ə
n keчiril
ə
n 
dюvrd
ə
: 
-
iş
(g
ə
lirli m
əşğ
uliyy
ə
ti) olmayanlar; 

---

391 
-
iş
axtaranlar 
(dюvl
ə
t, 
kommersiya, 
m
əşğ
ulluq 
qurumlar
ı
na mцraci
ə
t ed
ə
nl
ə
r, 
şə
xsi 
ə
laq
ə
l
ə
rd
ə
n istifad
ə
ed
ə
nl
ə
r v
ə
s.); 
-
işə
ba
ş
lama
ğ
a haz
ı
r olanlar daxildir. 
Əməyə qabil olanları işsizliyə aid etdikdə, yuxarıda sadalаnmış 
meyarların hər üçü gözlənilməlidir. İşsizlik- əmək bazarını
н
ayrılmaz elementidir, əmək bazarı, bazar qanunlarına tabe olan 
əmək satan və alanların müxtəlif cür və dinamik əlaqələr 
sistemi şəklində olub, aşağıdakı spesfik xüsusiyyətlərə 
malikdir: 
-sahə, peşə və s. fərqlər nəzərə alınmadan vahid milli bazar 
kimi nəzərdən keçirilir; 
-işə
gюtцrm
ə
mцnasib
ə
tl
ə
rin
ə
t
ə
sir ed
ə
n yegan
ə
g
ö
st
ə
rici 
kimi 
ə
m
ə
yin qiym
ə
ti (
ə
m
ə
k haqq
ı
d
ə
r
ə
c
ə
si) t
ə
hlil olunur. 
Мяшьуллуг щаггында олдуьу кими, нязяриййя
ç
иляр 
ишсизлик щаггында да мцхтялиф фикирляр иряли сцрцрляр. Инэилис 
игтисад
ç
ысы, кешиш Т.Р.Малтусун (1766
-
1834) фикрин
c
я, 
«мцтляг артыг адамларын» (йяни ишсизлярин) олмасы «тябии ящали 
ганунунун» фяалиййяти иля ялагядардыр. Бу гануна эюря, 
ящалинин тябии артым сцряти йашайыш васитяляри истещсалынын 
артым сцрятиня нисбятян йцксяк олур. Онун фикрин
c
я йашайыш 
васитяляри ядяди силсиля иля, ящали ися щяндяси силсиля иля 
ç
охалыр. 
Ящалинин бу 
c
цр артымы ишсизлийя сябяб олур.
Бязиляри ися ишсизлийин сябябини ЕТТ
-
нин наилиййятляринин 
истещсала тятбигинин эенишлянмяси иля изащ етмяйя ъалышырлар. 
Онларын фикрин
c
я, даща мящсулдар машын вя гурьулардан, 
йени технолоэийадан эениш истифадя олунмасы, иш
ç
и гцввясиня 
олан тяляби азалдыр.
C
.М.Кейнсин фикрин
c
я, ишсизлийин сябяби, ямтяяляря олан
тялябин азлыьыдыр. Буна сябяб ися инсанларын психолоэийасыдыр. 
Беля ки, онлар ялдя етдикляри эялирляри тамамиля истещлака 
дейил, мцяййян щиссясини йыьыма сярф едирляр. Йыьым ися 
ямтяяляря олан тяляби мящдудлашдырыр.

---

392 
«Азад сащибкарлыг» нязяриййясинин тяряфдарларына эюря 
ися ишсизлийин сябяби ямяк щаггынын йцксяк олмасыдыр. 
Онларын фикринчя, ишсизлийи азалтмаг ц
ç
цн ямяк щаггыны ашаьы 
салмагла, мяшьуллуьу артырмаг олар.
К.Маркса эюря ися ишсизлик капитализмин йол йолдашыдыр, 
c
ыьырдашыдыр. Онун фикрин
c
я, ишсизлийин сябяби, капитализмин 
ясас зиддиййятидир, йяни истещсалын и
c
тимаи характери иля 
мянимсямянин хцсуси капиталист характери арасында олан 
зиддиййятдир. Бунун няти
c
ясиндя дя иш
ç
инин йаратдыьы изафи 
мящсулун 
ç
ох щиссяси гейри
-
мящсулдар истещлак олунур. О, 
йухарыда нязярдян ке
ç
ирилян нязяриййяляри тянгид едяряк 
эюстярир ки, онларын мягсяди ишсизлийин сябябини
c
ямиййятдян, 
сащибкарлардан узаглашдырмагдыр, ишсизлийин сябяби йени 
техника, технолоэийа дейил, онун капиталист
c
ясиня тятбиг 
едилмясидир.
Яввяллярдя гейд етдийимиз кими, щяр бир юлкядя игтисади 
инкишафын ясас шярти кямиййят вя кейфиййятcя кифайят 
дяряcядя ямяк ресурсларынын олмасыдыр. Ямяк ресурсларындан 
сямяряли истифадя олунмасы истещсалын йцксяк сцрятля инкишафы 
демякдир. Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, ямяк 
ресурсларындан 
сямяряли 
истифадя 
едилдикдя 
дя, 
там 
мяшьуллуьу тямин етмяк мцмкцн дейилдир. Беля ки, там 
мяшьуллуг шяраитиндя дя ишсизлик мцмкцндцр. Ашаьыда 
нязярдян кеъиряcяйимиз фриксион вя гурулуш (структур) ишсизлик 
щямишя мювcуд олур. Там мяшьуллуг 
şəraitində
мювcуд олан 
ишсизлик ишсизлийин тябии сявиййяси адланыр. Тябии сявиййя 
мцяййян мянада мцсбят щадисядир. 
Ç
цнки, фриксион ишсизляря 
юзляринин истякляриня уйьун бош иш йерлярини ахтармаг, структур 
(гурулуш) ишсизляря ися йени ихтисас газанмаг цчцн мцяййян 
вахт лазымдыр. 
Щяр бир юлкядя ишсизлик сявиййяси ишсизлярин ишчи 
гцввясиня олан нисбяти иля мцяййян олунур: 
гцввяси
шъи
ишсизляр
и

100 

---

393 
Ишсизляр дедикдя ямяк базарында гейдя алынанлар, ишчи 
гцввяси дедикдя is
ə
ишляйянляр вя ишсизляр нязярдя
тутулур.
Игтисади ябядиййатда ишсизлийин фриксион, структур 
(гурулуш), тсиклик, мювсцми, реэионал нювляри фяргляндирилир. 
Фриксион ишсизлик дедикдя мцвяггяти вя йа мювсцмц мяшьул 
оланлар, лакин даими, юзляринин цряйиня йатан иш йери 
ахтармаг просеси нязярдя тутулур. Юз ихтисасына,
габилий
- 
йятиня уйьун иш ахтаранлар да фриксион ишсизляря аид едилирляр. 
Иш гцввясиня онлары тямин едян иш, иш верянляря ися онлара 
лазым олан ишчи ахтармаг цчцн мцяййян вахт тяляб олунур. 
бу вахт адятян 1
-
3 ай арасында олур.
Стуруктур (гурулуш) ишсизлийи дедикдя ися технолоэийада 
вя истещсалда баш вермиш гурулуш дяйишикликляри иля ялагядар 
баш верян ишсизлик нязярдя тутулур. Бу дяйишикликляр 
нятиъясиндя ишчи гцввясиня олан тялябат да дяйишир. Беля ки, 
йени технолоэийа, йени сащяляр, йени кейфиййятли ишчи гцввяси 
тяляб едир. Ишчиляр йени ихтисаслары юйряняня гядяр хейли вахт 
кечир. Буна эюря дя гурулуш ишсизлийи фриксион ишсизлийя 
нисбятян хейли вахт тяляб едир. 
Sturuktur i
ş
sizliyin formalr
ı
ndan biri texnoloji i
ş
sizlikdir 
ki, yeni texnologiyalar
ı
n v
ə
avadanl
ı
qlar
ı
n t
ə
tbiqi n
ə
tic
ə
sind
ə
yaran
ı
r. Bu da insanlar
ı
n ma
şı
nla 
ə
v
ə
zl
ə
nm
ə
sin
ə
v
ə
onlar
ı
n 
azad olmas
ı
na apar
ı
r. Bu zaman bazar
ı
n h
ə
cmi artarsa, 
m
əşğ
ulluq 
ə
sas
ə
n yeni pe
şə
v
ə
daha yцks
ə
k pe
şə
haz
ı
rl
ığı
na 
malik i
ş
сiзl
ə
rin pe
şə
haz
ı
rl
ığı
na malik i
ş
чil
ə
rin c
ə
lb edilm
ə
si 
hesab
ı
na artacaq. Keчid dюvrцnd
ə
h
ə
rbi s
ə
naye kompleksinin 
(HSK) konversiyan
ı
n apar
ı
lmas
ı
v
ə
koniyukturan
ı
n art
ı
b-
azalmas
ı
n
ı
n gцcl
ə
nm
ə
si n
ə
tic
ə
sind
ə
xцsusi 
ə
h
ə
miyy
ə
t k
ə
sb 
xüsusi konversiya və iqdisadi işsizliklərin fərləndirilməsi 
fikrini söyələyənlərdə var. 
Тсиклик ишсизлик ися истещсалын тсиклик инкишафы иля ялагя- 
дардыр. Бющран вя дурьунлуг фазасында истещсалын мящдуд- 
лашмасы, мцяссисялярин ифласа уьрамасы иля ялагядар ишсизлярин 

---

394 
сайы артыр, ъанланма вя йцксялиш фазасында ися онлар йенидян 
ишя ъялб едилирляр. 
Həqiqi (real) və saxta işsizliyi fərqləndirmək lazımdır. 
Бир
halda insan əmək qabiliyyətinə malikdir və işləmək istəyir, 
lakin əmək bazarında yaranmış vəziyyətə görə iş tapa bilmir. 
ikincisi bu və ya digər səbəblərdən əmək fəaliyyəti ilə məşğul 
olmaq istəməyənləri səciyyələndirir. İşsizlik aşkar və gizli, 
uzunmüddətli və qısamüddətli olur. Uzunmüddətli işsizliyə
sturuktur, qısa müddətliyə isə mövsümü və friksion işsizlik 
aiddir.
İqtisadi nəzəriyyə könüllü işsizlik anlayışına rast gəlinir ki, 
burada işçilərin müəyyən bir qismi bu və ya digər səbəbdən 
əmək bazarına çıxır və ―könülsüz işsiz‖ olur. Bundan başqa, 
əmək bazarının təhlili zamanı təkrar (dövri) işsizlik və iş 
tapmağa ümidin itirib birdəfəlik iş qüvvəsi sırasından çıxan 
şəxsləri nəzərdə tutan durğun işsizliyi kimi hadisələri nəzərə 
almaq lazımdır. 
Müddətinə görə durğun və axıcı işsizliklər fərqləndirilir. 
İşsizliyin müddəti iş yerinin itirilməsi ilə, yeni iş yerində işə 
düzəlmək arasındakı zaman kəsiyi ilə ölçülür. İşsizliyin axıcı 
forması işçinin müəssisədən öz istəyi ilə, müdiriyyətin 
təşəbbüsü ilə işdən getməsilə səciyyəllənir. 
M
ö
vs
ü
m
ü
i
ş
sizlik is
ə
ad
ı
ndan b
ə
lli oldu
ğ
u kimi i
ş
l
ə
rin 
m
ö
vs
ü
mi xarakter da
şı
mas
ı
ilk
ə
ə
laq
ə
dard
ı
r. K
ə
nd 
t
ə
s
ə
rr
ü
fat
ı
, tikinti, me
şə
t
ə
s
ə
rr
ü
fat
ı
, bal
ı
q ovlama v
ə
s. 
sah
ə
l
ə
rd
ə
i
ş
l
ə
r m
ö
vs
ü
mi xarakter da
şı
d
ığı
üçü
n, i
ş
sizlik d
ə
m
ö
vs
ü
mi olur. Bu zaman, i
ş
q
ü
vv
ə
sin
ə
olan t
ə
l
ə
b m
ö
vs
ü
mi 
xarakter da
şı
y
ı
r. 
Реэионал ишсизлик ися мящсулдар гцввялярин
йерляшди
-
рилмясиндяки уйьунсузлугларла ялагядардыр. Бунлар тябии, 
тарихи, сийаси характер дашыйыр. Бязи реэионларда тябии артым 
щесабына иш гцввяси артыглыьы, диэярляриндя ися мящсулдар 
капитал артыглыьы мюв
c
уд олур.

---

395 
К.Маркс «Капитал» ясяриндя ишсизлийин (даща доьрусу, нисби 
ящали артыглыьынын, ещтийат ямяк ордусунун) ашаьыдакы ц
ç
формасыны эюстярмишдир: 
Ахы
c
ы ящали артыглыьы дедикдя, бющран вя сцстлцк фазасында 
ишдян кянар едилмишлярин 
c
анланма вя йцксялиш фазасында ишя 
гябул едилмяляри, бир мцяссисядян ъыхарылмышларын
диэяр
-
ляриндя ишя гябул олунмасы просеси нязярдя тутулур. 
Эизли ящали артыглыьы дедикдя ися ясасян кянд 
тясяррцфатында мяшьул олан ящали нязярдя тутулурду. Бунлар, 
башга сащялярдя иш тапа билмядикляри ц
ç
цн зярурят цзцндян йа 
юзляринин, йа да иcаряy
ə
эютцрдцкляри торпаг сащяни беcяр- 
мяйя мяcбурдурлар. Башга сащялярдя иш тапсалар, мям
n
у- 
ниййятля торпаьы беcярмякдян ял чякярляр. 
Дурьун ящали артыглыьы дедикдя ися даими иш йери 
олмайан, мцвсцми ишлярля, натамам иш вахтында мяшьул 
оланлар нязярдя тутулур. Бунлар даими иш йери тапмаг цмцдiнi 
итирмиш йашлы ящалидир. 
Игтисадчыларын яксяриййяти мцяййян дяряъядя 3-5 % 
ишсизлийин олмасыны нормал щал сайырлар. Беля ки, ишсизлярин бу 
фаиздя олмасы, бир тяряфдян базарда тяляб артдыгда бу вя йа 
диэяр сащядя истещсалы эенишляндирмяк цчцн лазым олан ишчи 
гцввясиня олан тялябаты юдямяк имканы veriр. Диэяр тяряфдян 
ися ишсизлийин бу дяряъядя олмасы ишдя оланлары юз ишляриня 
даща мясулиййятля йанашмаларына вадар едир. Якс тягдирдя бу 
вя йа диэяр ишсиз мясулиййятсиз ишчини явяз едя биляр. 
İ
шсизлик бир чох мянфи сосиал вя игтисади нятиъяляря 
сябяб олур. Ишсизлийин игтисади иткиляри истещсал олунмайан 
мящсул вя хидмятлярдир. Нятиъядя, цмуми милли мящсулун 
фактики щяъми потенсиал щяъминдян аз олур. Макроигтисади 
проблемлярин мяшщур тядгигатъысы В.Ойкеня эюря ишсизлийин 
фактики сявий- йясинин тябии сявиййясиндян 1 % йухары олмасы, 
ЦММ фактики щямчинин потенсиал щяъминдян орта щесабла аз 
олмасы демякдир. Ишсизлик, щямчинин дювлят бцдъясиня дахил 
олан верэилярин щяъминин азалмасына, ишсизлик цзря юдямялярин 
артмасына сябяб олур. Ишсизлик ъямиййятин малик олдуьу елми-

---

396 
тящсил потенсиалынын истифадя едилмямясиня, ишсизлярин вя 
онларын аиля цзвляринин щяйат сявиййясинин писляшмясиня 
эятириб ъыхарыр. Ишсизлийин узун мцддят давам етмяси, ихтисаслы 
иш гцввясинин хариъя эетмяси, орта юмцр мцддятинин азалмасы, 
юлцм щалларынын артмасы вя саиря демякдир. 
Ишсизлик бу вя диэяр мянфи игтисади нятиъялярля йанашы, 
бир чох арзуолунмаз сосиал нятиъяляря дя сябяб олур. Ишсиз юз 
габилиййятляриндян истифадя едя билмядийи цчцн няинки эялир 
ялдя етмир, о щямчинин психоложи ъящятдян сябатсыз олур, 
эяляъяйя инамыны итирир. Бунун нятиъясиндя дя бир ъох мянфи 
сосиал-психоложи щаллар артыр. Бунлара оьурлуг, наркоманийа, 
ясяб хястяликляринin чохалмасы, юзцнц юлдцрмя вя саиряни 
мисал эюстярмяк олар. 
Бцтцн бунлара ясасян демяк олар ки, кцтляви вя 
узунсцрян ишсизлик ъямиййят цчцн кяскин сосиал-игтисади 
проблемдир. Буна эюря дя щяр бир дювлят ишсизлийя гаршы ъидди 
мцбаризя апарыр вя бу мягсядля конкрет мцбаризя тядбирляри 
ишляйиб щяйата кечирир. Бу мцбаризя тядбирляри игтисади сийасяти 
щазырлайанларын игтисади тяфяккцрцндян, онлара щаким олан 
игтисади бахышлардан асылы олараг мцхтялиф олур. 

---

397