Азярбайъан кооперасийа университетинин дярсликляри

 
 
ХXXIII ФЯСИЛ. КЕЧИД ИГТИСАДИЙЙАТЫ ВЯ 
ОНУН ХАРАКТЕРИК ЪЯЩЯТЛЯРИ 

---

500 
§1. Kечид дюврц вя игтисадиййаты щаггында 
нязяри бахышлар 
 
Tarixin gedi
ş
i g
ö
st
ə
rir ki, m
ə
hsuldar q
ü
vv
ə
l
ə
rin 
inki
ş
af
ı
il
ə
ə
laq
ə
dar olaraq, m
üə
yy
ə
n bir iqtisadi qurulu
ş
daha m
ü
t
ə
r
ə
qqi dig
ə
r bir sisteml
ə
ə
v
ə
z olunur v
ə
ya iqtisadi 
sistem 
ö
z
ü
n
ü
n a
ş
a
ğı
m
ə
rh
ə
l
ə
sin
ə
ke
ç
ir. Bu ke
ç
id iki yolla-
t
ə
kam
ü
l v
ə
ya inqilab yolu il
ə
ba
ş
verir. 
İ
qtisadi 
ə
saslar
ı
eyni olan iqtisadi sisteml
ə
rd
ə
ke
ç
id t
ə
kam
ü
l yolu il
ə
ba
ş
verir. 
İ
qtisadi 
ə
saslar
ı
n m
ü
xt
ə
lif oldu
ğ
u iqtisadi sisteml
ə
rd
ə
is
ə
ke
ç
id inqilab
ı
yolla ba
ş
verir. 
Bu ke
ç
idl
ə
rin ba
ş
verdiyi d
ö
vr is
ə
ke
ç
id d
ö
vr
ü
adlan
ı
r. 
Dig
ə
r iqtisadi hadis
ə
l
ə
r haqq
ı
nda n
ə
z
ə
riyy
əç
il
ə
rin bax
ış
lar
ı
m
ü
xt
ə
lif oldu
ğ
u kimi, ke
ç
id d
ö
vr
ü
v
ə
ke
ç
id iqtisadiyyat
ı
haqq
ı
nda bax
ış
lar
ı
da m
ü
xt
ə
lifdir. 
Ke
ç
id d
ö
vr
ü
haqq
ı
nda ilk fikri K.Marks “Qota 
proqram
ı
n
ı
n t
ə
nqidi” 
ə
s
ə
rind
ə
s
ö
yl
ə
mi
ş
dir. Onun fikrinc
ə
, 
kapitalizmd
ə
n inqilabi yolla sosializm
ə
ke
çə
rk
ə
n, x
ü
susi 
ke
ç
id d
ö
vr
ü
n
ü
n olmas
ı
z
ə
ruridir. Bu d
ö
vr
ü
n z
ə
ruriliyi 
ondad
ı
r ki, yeni c
ə
miyy
ə
tin t
ə
s
ə
rr
ü
fat formalar
ı
kapitalizm 
c
ə
miyy
ə
tinin h
ö
kmranl
ığı
şə
raitind
ə
ə
m
ə
l
ə
g
ə
lib inki
ş
af ed
ə
bilm
ə
zdi. Bu fikir inzibati amirlik sistemind
ə
n bazar 
iqtisadiyyat
ı
na ke
çə
rk
ə
n d
ə
do
ğ
rudur. Bel
ə
ki, inzibati-
amirlik sisteminin h
ö
kmranl
ığı
şə
raitind
ə
ö
z
ə
l m
ü
lkiyy
ə
t
ə
ə
saslanan t
ə
s
ə
rr
ü
fat formalar
ı
(
ö
z
ə
l m
ü
lkiyy
ə
t m
üə
sis
ə
l
ə
ri, 
fermer t
ə
s
ə
rr
ü
fatlar
ı
, liberal ticar
ə
t v
ə
s.) m
ö
vcud ola 
bilm
ə
zdi. Bel
ə
t
ə
s
ə
rr
ü
fatlar
ı
n meydana g
ə
lm
ə
si 
üçü
n ke
ç
id 
d
ö
vr
ü
n
ü
n olmas
ı
z
ə
ruridir. Bu d
ö
vrd
ə
c
ə
miyy
ə
t 
ü
zvl
ə
ri 
h
ə
m
ç
inin olk
ə
ni iqtisadi v
ə
siyasi c
ə
h
ə
td
ə
n idar
ə
etm
ə
yi 
ö
yr
ə
nirl
ə
r. 
B
ə
zi n
ə
z
ə
riyy
əç
il
ə
r
ə
g
ö
r
ə
feodalizmd
ə
n kapitalizm
ə
ke
çə
rk
ə
n v
ə
h
ə
tta azad r
ə
qab
ə
t bazar sistemind
ə
n 
t
ə
nziml
ə
n
ə
n bazar sistemin
ə
ke
çə
rk
ə
n d
ə
ke
ç
id d
ö
vr
ü

---

501 
m
ö
vcud olur v
ə
bu d
ö
vr
ü
n iqtisadiyyat
ı
adalan
ı
r. Bazar 
sistemind
ə
t
ə
sad
ü
f olunan ke
ç
id lokal v
ə
qlobal xarakter 
da
şı
y
ı
r. Lokal xarakterli ke
ç
id dedikd
ə
XX-
ə
srin 30-cu 
ill
ə
rind
ə
ayr
ı
-ayr
ı
kapitalist 
ö
lk
ə
l
ə
rind
ə
t
ə
nziml
ə
n
ə
n bazar 
sistemin
ə
ke
ç
id n
ə
z
ə
rd
ə
tutulur. Qlobal xarakterli ke
ç
id is
ə
50-60-c
ı
ill
ə
rd
ə
bir 
ç
ox kapitalist 
ö
lk
ə
l
ə
rinin t
ə
nziml
ə
n
ə
n 
bazar sistemin
ə
ke
ç
id idi. 
M
ü
asir iqtisadi 
ə
d
ə
biyyatda iqtisadi transformasiya 
m
ə
vhumlar
ı
ndan daha 
ç
ox istifad
ə
edilir. 
İ
qtisadi 
transformasiya da ke
ç
idi 
ə
ks etdirir v
ə
bu proses b
ü
t
ü
n 
olk
ə
l
ə
ri 
ə
hat
ə
edir. Lakin 
ö
lk
ə
l
ə
rin iqtisadi inki
ş
af 
s
ə
viyy
ə
sind
ə
n 
as
ı
l
ı
olaraq 
transformasiya 
prosesi 
m
ü
xt
ə
lifdir. 
İ
nki
ş
af etmi
ş
bazar iqtisadiyyat
ı
ö
lk
ə
l
ə
ri 
üçü
n 
bu proses posts
ə
naye c
ə
miyy
ə
tin
ə
ke
ç
iddir. Bu c
ə
miyy
ə
ti 
informasiyal
ı
c
ə
miyy
ə
t, 
y
ə
ni 
iqtisadiyyat, 
şə
b
ə
k
ə
iqtisadiyyat
ı
, t
ə
hsil, elm bilik iqtisadiyyat
ı
v
ə
s. d
ə
adland
ı
r
ı
rlar. Bu c
ə
miyy
ə
tin xarakterin c
ə
h
ə
ti xidm
ə
t 
sah
ə
l
ə
rinin 
ü
st
ü
nl
ü
k k
ə
sb etm
ə
si (i
ş
l
ə
y
ə
nl
ə
rin 50%-d
ə
n 
ç
oxu 
bu sah
ə
l
ə
rd
ə
ç
al
ışı
r), f
ə
rdl
ə
raras
ı
kommunikasiyan
ı
n geni
ş
yay
ı
lmas
ı
, t
ə
hsil, elm v
ə
s. apar
ı
c
ı
rol oynam
ış
d
ı
r. 
İ
nki
ş
af etm
ə
kd
ə
olan 
ö
lk
ə
l
ə
r 
üçü
n transformasiya 
inki
ş
af iqtisadiyyat
ı
na ke
ç
iddir. Postsosialist 
ö
lk
ə
l
ə
ri 
üçü
n 
is
ə
transformasiya bazar t
ə
s
ə
rr
ü
afat
ı
iqtisadiyyat
ı
na 
ke
ç
iddir. 
İ
qtisadi 
ə
d
ə
biyyatda transformasiyan
ı
n 
üç
n
ö
v
ü
f
ə
rql
ə
ndirilir: epoxol (b
ö
y
ü
k texnoloji inqilablarda 
s
ə
rtl
ə
nir), sisteml
ə
raras
ı
(inzibari-amirlik sistemi il
ə
bazar 
iqtisadiyyat
ı
aras
ı
) v
ə
sistemdaxili. Bu zaman ictimai 
h
ə
yat
ı
n b
ü
t
ü
n t
ə
r
ə
fl
ə
rind
ə
(iqtisadiyyatda, siyas
ə
td
ə
, 
ideologiyada v
ə
s.) 
ə
sasl
ı
d
ə
yi
ş
iklikl
ə
r ba
ş
verir. M
ə
hsuldar 
q
ü
vv
ə
l
ə
rin inki
ş
af
ı
il
ə
ə
laq
ə
dar olaraq bu ke
ç
id 
ə
vv
ə
lki 
d
ö
vrl
ə
rd
ə
t
ə
sad
ü
f olunmu
ş
ke
ç
idl
ə
rd
ə
n 
ə
sasl
ı
sur
ə
td
ə
f
ə
rql
ə
nir. 
Ə
vv
ə
la ke
ç
id d
ö
vr
ü
inqilabi yolla deyil, t
ə
kam
ü
l 

---

502 
yolu il
ə
h
ə
yata ke
ç
irilir. Dig
ə
r t
ə
r
ə
fd
ə
n, bu 
ö
lk
ə
l
ə
rd
ə
ə
vv
ə
ll
ə
r x
ü
susi m
ü
lkiyy
ə
td
ə
n imtina edilib ictimai (
ə
sas
ə
n 
d
ö
vl
ə
t) m
ü
lkiyy
ə
tin
ə
ke
ç
id ba
ş
vermi
ş
dirs
ə
, indi
ç
oxm
ü
lkiyy
ə
t
ç
iliy
ə
ke
ç
id ba
ş
verir. Nec
ə
dey
ə
rl
ə
r, inkar
ı
n 
inkar
ı
prosesi ba
ş
verir v
ə
n
ə
tic
ə
d
ə
yeni keyfiyy
ə
tli ke
ç
id
ə
c
ə
hd g
ö
st
ə
rilir. Bu d
ö
vrd
ə
m
ü
lkiyy
ə
t m
ü
nasib
ə
tl
ə
ri il
ə
yana
şı
, resurslar
ı
n b
ö
lg
ü
s
ü
, istehsal
ı
n m
ə
qs
ə
di v
ə
stimullar
ı
v
ə
s. 
ə
sasl
ı
s
ü
r
ə
td
ə
d
ə
yi
ş
ir. 
İ
nzibati-amirlik sistemind
ə
n 
t
ə
nziml
ə
n
ə
n bazar sistemin
ə
ke
ç
id d
ö
vr
ü
d
ə
m
üə
yy
ə
n vaxt 
t
ə
l
ə
b edir. Bu ke
ç
id d
ö
vr
ü
m
ə
hsuldar q
ü
vv
ə
l
ə
rin inki
ş
af 
s
ə
viyy
ə
sind
ə
n, m
ü
xt
ə
li sosial qruplar
ı
n, siyasi partiyalar
ı
n 
ü
mumi i
şə
m
ü
nasib
ə
tind
ə
n, c
ə
miyy
ə
t 
ü
zvl
ə
rinin iqtisadi 
t
ə
f
ə
kk
ü
r
ü
nd
ə
n, idar
ə
ed
ə
nl
ə
rin bacar
ığı
ndan, beyn
ə
lxalq 
şə
raitd
ə
n v
ə
s. As
ı
l
ı
olaraq m
ü
xt
ə
lif ola bil
ə
r. 
 
 
§2. Kечид игтисадиййаты вя онун характерик ъящятляри 
Кечид 
дюврцндя 
мювъуд 
олан 
игтисадиййат 
кечид 
игтисадиййаты вя йа гарышыг игтисадиййат адланыр. Бу 
игтисадиййат ики игтисади системин (инзибати-амирлик вя базар) 
цнсцрлярини юзцндя бирляшдирир вя бир игтисади системдян 
диэяриня кечид вязифясини йериня йетирир. Мцасир дюврцн кечид 
игтисадиййаты 
тякъя 
тясяррцфатчылыг 
цсулларынын, 
игтисади 
сийасятин тякмилляшдирилмяси иля мящдудлашмыр, чцнки о даща 
чох сосиал-игтисади мцнасибятлярин кюклц сурятдя йениляш- 
дирилмясня хидмят етмялидир. 
Кечид игтисадиййаты диэяр дюврлярин игтисадиййатындан 
фяргли олараг мцяййян характерик ъящятляря малик олур. 
Бунлардан бири 
чохукладлыьын
мювъуд олмасыдыр. Игтисади 
уклад дедикдя тясяррцфатчылыьын тяшкили, идаряедилмяси нязярдя 
тутулур. Игтисади укладын ясасыны мцлкиййятин типи, тязащцр 
формасы тяшкил едир. Кечид игтисадиййатында щям кечмиш, щям 
дя йени игтисади системин тясяррцфатчылыг формалары мювъуд 
олур. Мясялян, сосиалист тясяррцфатчылыг формалары олан совхоз, 

---

503 
колхоз, дювлят мцяссисяляри иля йанашы базар системинин 
цнсцрляри олан хцсуси мцяссисяляр, сящмдар ъямиййятляри, 
гарышыг мцяссисяляр, фермер тясяррцфатлары, фярди ямяк 
фяалиййяти иля мяшьул оланлар вя с. Ону да гейд етмяк 
лазымдыр ки, кечид игтисадиййатында мювъуд олан чохукладлыг 
базар 
игтисадиййаты 
юлкяляриндя 
олан 
чохукладлыгдан 
(мцлкиййя мцхтялифлийиндян) хейли фярглидир. Беля ки, базар 
игтисадиййаты шяраитиндя мювъуд олан чохукладлылыг зиддиййятли 
характер дашымыр. Бу укладларын щамысы цмуми базар 
принсипляри ясасында фяалиййят эюстярирляр. 
Кечид игтисадиййатынын фяргляндириъи ъящятляриндян бири