Aziziddin Nasafiy asarlarida shaxs, ma’naviy, axloqiy tarbiyasi va xozirgi glaballashuv jarayonidagi ma’naviy uyg‘unlik sifati

2. Aziziddin an-Nasafiyning “Zubdatul xaqoyiq” asarlarida inson barkamolligining bosqichlarini tasavvuf, sufiylik ta`limotlari asosida tushunshrib berishga harakat qiladi. Bu ta`limotlar tayfuriya, junaydiya, qubraviya, naqshbandiya, yassaviya, malomashya, nuriya, qadariya va boshqa ta`limotlar tariqatlar zamirida vujudga kelgan. Tasavvuf va sufiylik ta`limotlari bir xil ma`noni anglashshi manbalarda/ Choriev A. Tasavvuf ta`limosh talablariga ko’ra inson komillik darajasiga ko’tarilishi uchun tur va murakkab bosqich: shariat,-tariqat,-ma`rifat,-haqiqat bosqichlarini bosib o’shshi zarur. Ushbu bosqichlar biri ikkinchisi bilan diadekshk aloqador, biri ikkinchisiga poydevordir.
Komillikni orzu qilgan inson avvalo, shariat qonunlariga amal qilmog’i, ularni bilmog’i darkor. shariatda inson harakatlari “halol” va “harom”ga bo’lingan va beshta mezon bilan o’lchangan. Bular: farz /majburiy amallar/, mandub/sunnat/- majburiy emas, ammo ma`qul hisoblangan harakatlar, mubox-bajarish ixshyoriy bo’lgan urf-odatlar, makro’h- nomaqbul qiliqlar, xarom- ta`qiqlangan xatsh-harakatlar.
Ruhiy ma`naviy komillikni orzu qilgan kishi shariat qonunlariga amal qilmog’i darkor. shundagina u tariqatga qadam qo’yadi. Tariqat talablariga ko’ra esa inson ustoz saboqlarini olishi shart. Chunki ustoz-shogird /pir-murid/ chig’irig’idan o’shsh komillikni orzu qilganlar uchun shart hisoblangan. Komillikka orzumand kishi o’z ixshyorini ustoz qo’liga berib qo’yishi, ustoz uni uzluksiz nazorat qilishi zarur. shuningdek ustoz /pir/ ham shogird mulkiga ko’z olayshrmasligi, shariat qonunlariga o’zi qat`iy amal qiladigan, chuqur bilimli, axloqiy pok, so’zi va ishi bir, tashkilotchi va tadbirkor, shaxsiy ibrat ko’rsata oluvchi, ishonshrish qobiliyash kuchli, saboq berishda san`atkor darajasidagi inson bo’lishi kerak. Ustozlar o’z murabbiylik mahoratlarini muttasil oshirib bormoqlari darkor…
Ko’rinib turibdiki, komillikka da`vogar inson bosib o’shshi lozim bo’lgan hayot yo’li g’oyatda murakkab va ma`suliyattalab bo’lgan. Ammo qubraviya ta`limoshda ular tasavvuf va sufiylikning nazariy asosiga, komillikni targ’ib etuvchi falsafiy dunyoqarashga aylandi, tarkidunyochilik va zoxidlik doirasidan chiqib, chinakam inson falsafasi tomon burib yuborildi. Boshqacharoq ayshlganda, tasavvufga qubraviya inson muammosini olib kirdi. Najmiddin Kubroning o’zi esa dinning yulduzi darajasiga ko’tarildi, o’ta noyob xislatlar sohibi sifashda dong taratdi, valiylarni tarbiyalovchi /”Valiytarosh”/ nomiga muyassar bo’lib, inson miyasidagi fikrlarni o’qish darajasiga еtgan.
Aziziddin an-Nasafiy shayx Najmiddin Kubroning izdoshi sifashda musulmon dunyosida komil inson tarbiyasini amalga oshirish haqidagi g’oyani rivojlanshrdi. Uning to’g’ilgan va vafot etgan yillari ma`lum emas. Lekin Nasafda ilk savodini chiqarib, shayx Najmiddin Kubroning iqshdorli shogirdi Sa`diddin Xamaviydan saboq oldi.
Aziziddin an-Nasafiy “Zubdatul xaqoyiq” /”Haqiqatlar qaymog’i”/ asarida ta`kidlashicha, olam ikki qismdan: olami g’ayb /yashirin olam/ va olami shuhud /ko’rinadigan olam/ dan iborat. Butun olamning o’zi ulug’ olam /olami kubro/ bo’lsa, undagi inson-kichik olamdir.
Ulug’ olamning ham, kichik olamning ham asosini yagona javohir /materiya/ tashkil etadi.ulug’ olam ham, kichik olam ham o’sha yagona urug’dan tarqalgan. shuning uchun inson olamidagi o’zgarishlar ulug’ olamdagi o’zgarishlarga bog’liq bo’ladi.
Xullas, Aziziddin an-Nasafiyning moddiy olam va ruhiy olam haqidagi fikrlarini tahlil eshshni yana davom etshrishi mumkin. Ammo, xulosa sifashda ta`kidlash kerakki, u olam va inson haqida o’ziga xos ilmiy asosli, diniy ruh bilan sug’orilgan barcha fikrlarini “Zubdatul xaqoyiq” asarida bayon etgan va bu asar milliy isshqlol davrida, Nasaf shahrining 2700 yilligi xalqaro miqyosda nishonlanayotgan hozirgi kunlarda alohida o’rganishga loyiqdir.